Η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας

Απόσπασμα από την συνέντευξη του Φράνσις Φουκουγιάμα στην «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» (17/05/20)

  

…

– Ο Τομ Γουλφ έγραψε το 1992 στο οπισθόφυλλο του «Τέλους της Ιστορίας» ότι «η προσέγγισή σας για την ιδέα του “θυμού” μπορεί να αποδειχθεί πιο σημαντική από τη θεωρία του τέλους της Ιστορίας». Αναφερόταν στην ιδέα περί «θυμού» που ανέλυσε ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» και την οποία αξιοποιήσατε στο «Τέλος της Ιστορίας». Πρόσφατα επιστρέψατε στο θέμα του «θυμού» στο βιβλίο σας «Ταυτότητα». Είναι ο θυμός η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας;

Υπάρχει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στις κοινωνικές θεωρίες σε ό,τι αφορά τι είναι αυτό που κινεί την Ιστορία. Η κυρίαρχη προσέγγιση σήμερα είναι η οικονομική. Αυτή ήταν επίσης και η προσέγγιση του Καρλ Μαρξ, ότι οι άνθρωποι κυρίως θέλουν να αποκτούν υλικά αγαθά και ότι, στη συνέχεια, οι δράσεις τους καθοδηγούνται από αυτήν την επιθυμία για αύξηση της υλικής ικανοποίησης. Αυτό επίσης υποθέτουν οι σύγχρονοι οικονομολόγοι. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για σημαντικό κίνητρο, αλλά υπάρχει και ένα άλλο κίνητρο, που είναι ο «θυμός».

Η ιδέα αυτή εμφανίστηκε στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα και ουσιαστικά σημαίνει ότι εκείνο που επιθυμείς είναι αναγνώριση και επιβεβαίωση της αξιοπρέπειάς σου. Εάν δεν λάβεις αυτή την αναγνώριση, τότε θυμώνεις. Αυτή η επιθυμία αναγνώρισης και επιβεβαίωσης της αξιοπρέπειας συχνά μπορεί να αποβαίνει ακόμα και εις βάρος του υλικού προσωπικού συμφέροντος.

– Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα;

Βεβαίως. Το Brexit. Κατά τη διάρκεια της δημόσιας συζήτησης για το Brexit, όσοι τάσσονταν υπέρ της αποχώρησης της Βρετανίας από την Ε.Ε. άκουσαν το επιχείρημα ότι κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ άσχημο για τη βρετανική οικονομία. Το επιχείρημα ήταν ότι η χώρα είναι έντονα διασυνδεδεμένη με την Ευρώπη και ως εκ τούτου σε περίπτωση εξόδου οι πολίτες θα υποστούν μεγάλη μείωση των εισοδημάτων τους. Αλλά οι ψηφοφόροι του Brexit απάντησαν: «Δεν με νοιάζει. Θέλουμε να ανακτήσουμε την εθνική κυριαρχία και τον έλεγχο της χώρας μας και αν αυτό απαιτεί οικονομικές θυσίες, είμαστε πρόθυμοι να τις υποστούμε».

Στο δράμα του Brexit μπορείτε να δείτε την ενεργοποίηση του πλατωνικού θυμού. Είναι μια διαφορετική έκφραση ανθρώπινου κινήτρου. Δεν είναι ο μοναδικός μοχλός της Ιστορίας, η οικονομία εξακολουθεί να έχει σημασία, αλλά νομίζω ότι οι οικονομολόγοι τείνουν να ξεχνούν τον θυμό. Ξεχνούν τον αγώνα για αναγνώριση ως το άλλο μεγάλο κίνητρο που οδηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη πολιτική.

…

Όταν τυφλός οδηγεί τυφλούς

Πήτερ Μπρύχελ ο Πρσβύτερος: «Η Παραβολή των Τυφλών -Τυφλός οδηγεί τυφλό», 1568. Τέμπερα σε καμβά, 86 x 154 εκ. Νάπολη, Museo Nazionale.

Ένα χρόνο πριν πεθάνει, o Φλαμανδός Peter Bruegel της Αναγέννησης του Βορρά, ζωγραφίζει αυτόν τον αξιοπερίεργο πίνακα, ασυνήθιστο όχι μόνο για τα μουντά του χρώματα, αλλά και για το αποτρόπαιο, εκ πρώτης όψεως, και –σήμερα– μη πολιτικά ορθό περιεχόμενό του. 

Νοηματικά είναι έργο θλίψης και απελπισίας: Έξι τυφλοί ζητιάνοι έχασαν το δρόμο και αβοήθητοι ακολουθούν ο ένας τον άλλον για να πέσουν εντέλει και να πνιγούν όλοι στο ίδιο ποτάμι, ακολουθώντας τον αρχηγό τους που κείται ήδη χάμω, πνιγμένος. Οι σύντροφοι δεν ξέρουν ποια μοίρα τους περιμένει! Καμία συμπονετική διάθεση εκ μέρους του ζωγράφου! Αμείλικτος αποκαλύπτει με λεπτομέρειες το επερχόμενο δράμα, σαν την φάρσα που θα παίζεται διαρκώς σε βάρος οποιουδήποτε αφεθεί να παρασυρθεί από «τυφλούς» ψευδοπροφήτες. Μοιραίος και άβουλος θα κατρακυλά διαρκώς στην πνευματική ανυπαρξία, στο κενό. Αυτό θα είναι το τραγικό πεπρωμένο του.

Η εικονογραφία του πίνακα στηρίζεται στην οργισμένη φράση του Χριστού κατά των Φαρισαίων που επέμεναν, όπως συνήθιζαν, στις τυπικές διαδικασίες αναγνώρισης του καθαρού από το ακάθαρτο και της μόλυνσης που συντελείται στο σώμα του ανθρώπου:  

«Ἄφετε αὐτούς· ὁδηγοί εἰσι τυφλοὶ τυφλῶν· τυφλὸς δὲ τυφλὸν ἐὰν ὁδηγῇ, ἀμφότεροι εἰς βόθυνον πεσοῦνται» (Ματθ. 15.14)

Μαριλένα Ζ.Κασιμάτη

Ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης

Πηγή: FactNews, 15 Απρ 2020