Αριστοτέλης: Αληθινή ευτυχία

«Ένα χελιδόνι δε φέρνει την άνοιξη». […] αυτή η φράση […] προέρχεται από το βιβλίο του Αριστοτέλη Ηθικά Νικομάχεια, που πήρε αυτό το όνομα επειδή το αφιέρωσε στο γιο του Νικόμαχο. Ήθελε να πει ότι όπως ακριβώς πρέπει να έρθουν πολλά χελιδόνια για να αποδειχτεί ότι έχει φτάσει η άνοιξη, και όχι απλώς να υπάρχει μια και μοναδική ζεστή μέρα, έτσι και μερικές στιγμές ηδονής δεν καταλήγουν στην αληθινή ευτυχία. Η ευτυχία για τον Αριστοτέλη δεν ήταν ζήτημα μιας σύντομης χαράς. Παραδόξως, πίστευε πως τα παιδιά δεν μπορούν να είναι ευτυχισμένα. Αυτό μοιάζει παράλογο. Αν τα παιδιά δεν μπορούν να είναι ευτυχισμένα, τότε ποιος μπορεί; Αυτό φανερώνει όμως πόσο η αντίληψή του για την ευτυχία διέφερε από τη δική μας. Τα παιδιά έχουν απλώς ξεκινήσει να ζουν, συνεπώς δεν έχουν μια πλήρη ζωή.

Ο Αριστοτέλης ήταν μαθητής του Πλάτωνα και ο Πλάτωνας υπήρξε μαθητής του Σωκράτη. Έτσι αυτοί οι τρεις σπουδαίοι στοχαστές σχηματίζουν μια αλυσίδα: Σωκράτης – Πλάτων – Αριστοτέλης. Αυτό συμβαίνει συχνά. Οι μεγαλοφυΐες δεν εμφανίζονται από το πουθενά […] είχαν ένα δάσκαλο. Όμως οι ιδέες αυτών των τριών διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Ο καθένας είχε μια πρωτότυπη προσέγγιση. Με απλά λόγια ο Σωκράτης ήταν ο μεγάλος ομιλητής, ο Πλάτων ο υπέρτατος συγγραφέας και ο Αριστοτέλης ενδιαφερόταν για τα πάντα. Ο Σωκράτης και ο Πλάτων θεωρούσαν ότι ο κόσμος που βλέπουμε είναι μια θαμπή αντανάκλαση της αληθινής πραγματικότητας, την οποία θα μπορούσε να προσεγγίσει μόνο ο αφηρημένος φιλοσοφικός στοχασμός. Ο Αριστοτέλης απεναντίας γοητευόταν από τις λεπτομέρειες όλων αυτών που τον περιέβαλλαν. […] Όμως ο Αριστοτέλης δεν ήταν μόνο φιλόσοφος: τον γοήτευαν επίσης η ζωολογία, η αστρονομία, η ιστορία, η πολιτική και το θέατρο. […]

Τον Αριστοτέλη απασχολούσε διαρκώς το ερώτημα «Πως πρέπει να ζούμε;» […] Η απλή εκδοχή της απάντησης του είναι η εξής: αναζητάτε την ευτυχία. 

Τι σημαίνει όμως η φράση «αναζητάτε την ευτυχία»; Σήμερα, οι περισσότεροι άνθρωποι στους οποίους θα λέγαμε να αναζητήσουν την ευτυχία θα σκέπτονταν τρόπους διασκέδασης. […] Παρ’ ότι αυτά μπορούν, για τον Αριστοτέλη, να αποτελέσουν συστατικά στοιχεία μιας καλής ζωής, ασφαλώς και δεν πίστευε πως ο καλύτερος τρόπος να ζει κανείς είναι να βγαίνει έξω και να αναζητά την ηδονή με αυτούς τους τρόπους. Αυτό από μόνο του δε θα αποτελούσε καλή ζωή, κατά την άποψή του. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε τη λέξη «ευδαιμονία». Αυτή συχνά μεταφράζεται ως «ευδοκίμηση» ή «επιτυχία» παρά ως ευτυχία. Είναι κάτι παραπάνω από το είδος των ηδονικών αισθήσεων […] Είναι κάτι πιο αντικειμενικό. Αυτό δύσκολα το κατανοούμε, καθώς έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε πως ευτυχία είναι το πώς νιώθουμε και τίποτα παραπάνω.

Σκεφτείτε ένα λουλούδι. Αν το ποτίζετε, το έχετε σε μέρος με φως, ίσως το τρέφετε και λίγο, τότε θα μεγαλώσει και θα ανθίσει. Αν το παραμελήσετε […] τότε θα μαραθεί και θα ξεραθεί, ή στην καλύτερη περίπτωση θα είναι ένα άσχημο λουλούδι. Οι άνθρωποι μπορούν να ευδοκιμούν όπως τα φυτά, αν και εμείς, σε αντίθεση με τα φυτά, κάνουμε επιλογές: αποφασίζουμε τι θέλουμε να κάνουμε και να είμαστε.

Ο Αριστοτέλης ήταν πεπεισμένος ότι υπάρχει ανθρώπινη φύση, ότι οι άνθρωποι, όπως το έθετε, έχουν μια λειτουργία. Υπάρχει ένας τρόπος ζωής που μας ταιριάζει καλύτερα. Αυτό που μας διαφοροποιεί από άλλα ζώα είναι ότι μπορούμε να σκεφτόμαστε και να σταθμίσουμε τι οφείλουμε να κάνουμε. Από αυτό συμπέρανε πως ο καλύτερος τρόπος ζωής για έναν άνθρωπο προκύπτει από τη χρήση των ορθολογικών του δυνάμεων.

Παραδόξως, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι τα πράγματα που δε γνωρίζουμε – ακόμα και τα γεγονότα μετά το θάνατό μας – μπορούν να συμβάλουν στην ευδαιμονία μας. Αυτό μοιάζει παράλογο. Αν υποθέσουμε πως δεν υπάρχει μεταθανάτια ζωή, πως γίνεται κάτι που συμβαίνει, ενώ δεν ζείτε πια, να επηρεάζει την ευτυχία σας; Φανταστείτε ότι είστε γονείς και η ευτυχία σας έγκειται εν μέρει στις ελπίδες για το μέλλον του παιδιού σας. Αν το παιδί σας αρρωστήσει βαριά μετά το θάνατό σας, τότε η ευδαιμονία σας θα έχει επηρεαστεί από αυτό. Κατά την άποψη του Αριστοτέλη, η ζωή σας θα έχει επιδεινωθεί, ακόμα κι αν δεν γνωρίζεται πραγματικά την ασθένεια του παιδιού σας και δε ζείτε πια. Αυτό αναδεικνύει την ιδέα του ότι η ευτυχία δεν είναι απλώς ζήτημα του πως νιώθετε. Ευτυχία, με αυτή την έννοια, είναι τα συνολικά επιτεύγματα στη ζωή σας, τα οποία μπορεί να επηρεαστούν από όσα συμβαίνουν σε άλλους για τους οποίους νοιάζεστε. Γεγονότα πέραν του ελέγχου και της επίγνωσης σας επηρεάζουν την ευτυχία. Η ενδεχόμενη ευτυχία σας βασίζεται εν μέρει στην τύχη.

Το βασικό ερώτημα είναι το εξής: «Τι μπορούμε να κάνουμε για να αυξήσουμε την πιθανότητα της ευδαιμονίας;» Η απάντηση του Αριστοτέλη ήταν: «Αναπτύξτε τον κατάλληλο χαρακτήρα». Πρέπει να νιώθετε τα σωστά συναισθήματα τη σωστή στιγμή και αυτό θα σας οδηγεί στο να συμπεριφέρεστε καλά. Αυτό θα οφείλετε εν μέρει στην ανατροφή σας αφού ο καλύτερος τρόπος να αναπτύξετε καλές συνήθειες είναι να τις εφαρμόζετε από μικρή ηλικία. Οπότε η τύχη υπεισέρχεται και σε αυτά. Τα καλά πρότυπα συμπεριφοράς αποτελούν αρετές, ενώ τα άσχημα πρότυπα συμπεριφοράς αποτελούν κακίες.

Σκεφτείτε την αρετή της γενναιότητας στον πόλεμο. Ένας στρατιώτης μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του για να σώσει μερικούς πολίτες από έναν επιτιθέμενο στρατό. Ένα παράτολμο άτομο δεν ενδιαφέρεται για την ασφάλειά του. Μπορεί να ορμήσει σε μια επικίνδυνη κατάσταση, ακόμα και όταν δεν θα χρειάζεται, αλλά αυτό δεν αποτελεί αληθινή γενναιότητα, αλλά απρόσεκτη διακινδύνευση. Στο άλλο άκρο έχουμε έναν δειλό στρατιώτη που δεν μπορεί να ξεπεράσει τον φόβο του ώστε να δράσει δεόντως, και θα παραλύσει από τον τρόμο ακριβώς τη στιγμή που τον χρειάζονται περισσότερο. Ένα θαρραλέο ή γενναίο άτομο σε αυτή την κατάσταση εξακολουθεί να νιώθει φόβο, αλλά μπορεί να τον κατευνάσει και να αναλάβει δράση.

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως κάθε αρετή βρίσκεται μεταξύ δύο παρόμοιων άκρων. Εδώ, η γενναιότητα βρίσκεται μεταξύ παρατολμίας και δειλίας. Αυτό είναι γνωστό ως το αριστοτελικό δόγμα του «μέσου», του χρυσού κανόνα. […]

Όλα αυτά μοιάζουν ωσάν ο Αριστοτέλης να ενδιαφερόταν μόνο για την ατομική ανάπτυξη. Όμως αυτό δεν ισχύει. Οι άνθρωποι είναι πολιτικά ζώα, όπως πίστευε. Πρέπει να μπορούμε να ζούμε με άλλους ανθρώπους και χρειαζόμαστε ένα σύστημα δικαιοσύνης για να αντιμετωπίσουμε τη σκοτεινότερη πλευρά της φύσης μας. Η ευδαιμονία επιτυγχάνεται μόνο σε σχέση με τη ζωή σε μια κοινωνία. Ζούμε μαζί και πρέπει να βρίσκουμε την ευτυχία μας αλληλεπιδρώντας θετικά με όσους μας περιβάλλουν σε ένα καλά οργανωμένο πολίτευμα.

Το μεγαλείο του Αριστοτέλη είχε ωστόσο και μια ατυχή παρενέργεια. Ήταν τόσο ευφυής και η έρευνά του τόσο ενδελεχής, ώστε πολλοί αναγνώστες του έργου του θεωρούν ότι είχε δίκιο σε όλα. […] Εκατοντάδες χρόνια μετά το θάνατό του Αριστοτέλη, οι περισσότεροι λόγιοι αποδέχονταν τις απόψεις του για τον κόσμο ως αναμφίβολα αληθείς. […]

Τι πίστευε πως θα συμβεί αν ρίξετε ένα κομμάτι ξύλου και ένα κομμάτι μετάλλου του ίδιου μεγέθους από ψηλά; Ποιο θα φθάσει πρώτο στο έδαφος; Ο Αριστοτέλης πίστευε πως το βαρύτερο κομμάτι, το μεταλλικό, θα έπεφτε ταχύτερα. Στην πράξη δεν συμβαίνει αυτό. Πέφτουν με την ίδια ταχύτητα. Επειδή όμως το δήλωνε  ο Αριστοτέλης, σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα σχεδόν όλοι πίστευαν ότι πρέπει να είναι αληθές. Κανείς δεν έμπαινε στον κόπο να το αποδείξει. Τον 16^ο αιώνα ο Γαλιλαίος Γαλιλέι υποτίθεται πως έριξε μια ξύλινη μπάλα και μια μπάλα κανονιού από τον κεκλιμένο πύργο της Πίζας για να το δοκιμάσει. Και οι δύο μπάλες έφτασαν στο έδαφος συγχρόνως. Επομένως ο Αριστοτέλης είχε άδικο.

Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2012, σελ. 11-15)