Πλάτων, Συμπόσιον: ο λόγος του Φαίδρου

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΦΑΙΔΡΟΥ (178a – 180b)

Ο Φαίδρος μας είναι γνωστός κυρίως από το ρόλο του στον ομώνυμο διάλογο, όπου εμφανίζεται ως εραστής της ρητορικής και ένθερμος θαυμαστής του λογοτέχνη του συρμού τότε, του Λυσία, σε αντιδιαστολή με τον Σωκράτη, που θεωρεί τον Λυσία πνευματικά κατώτερο. […]

Ο λόγος του Φαίδρου είναι ανιαρός και ασήμαντος, πράγμα σωστό για δύο λόγους: Από δραματουργική άποψη, η σχετικά ήπια και κοινότοπη έναρξη είναι σκόπιμη, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη βαθμιαία κλιμάκωση με αποκορύφωμα το λόγο του Σωκράτη. […] Για τον Φαίδρο, έρως σημαίνει σαρκικό πάθος, και μάλιστα ομοφυλόφιλο. Στην Αθήνα, οι σχέσεις αυτού του είδους, αν και καταδικάζονταν από το νόμο και την κοινή γνώμη, όπως θα μας θυμίσει ο επόμενος ομιλητής, στην πραγματικότητα καλλιεργούνταν, όπως προκύπτει από τη γραμματεία, ιδιαίτερα από την «ανώτερη τάξη», μέσα στο γενικότερο συρμό μίμησης της Σπάρτης. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι «σωκρατικοί άνδρες» αποδοκίμαζαν έντονα κάθε τέτοια ανωμαλία. Το Συμπόσιον και ο Φαίδρος αποτελούν ολοκληρωμένη μαρτυρία για τη θεωρία και την πρακτική του Σωκράτη· όμοια στάση κρατάει και ο Πλάτων στους Νόμους. Στους Νόμους (636b) η Σπάρτη κατηγορείται ειδικά ότι έδωσε το παράδειγμα τέτοιων «διαφθορών», που η απόλυτη απαγόρευσή τους, σε μια αληθινή ηθική κοινωνία θεωρείται αυτονόητη (841d). Την ίδια αντιμετώπιση έχει και ο Ξενοφών.

Η συλλογιστική της ομιλίας είναι ότι ο Έρως αξίζει να τιμάται για δύο λόγους· για την ευγένειάν του, που την αποδεικνύει η αρχαιότητα του, και για τα ευεργετήματά που μας παρέχει. Για την πρώτη γίνεται επίκληση του Ησιόδου και των κοσμογονικών ποιητών γενικά, που προϋποθέτουν τον Έρωτα – τη γενεσιουργό ορμή – ως πρώτη και βασική αρχή του σύμπαντος. Αυτή η θεμελίωση αποτελεί κοινό τύπο των εγκωμιαστών, που συνηθίζουν να προβάλουν τη «γενεαλογία» του ήρωά τους. (Ο Σωκράτης θεωρούσε την περηφάνια λόγω καταγωγής καθαρή ματαιοδοξία, όπως λέει στον Θεαίτητο 175a-b, όπου κατακρίνει σχετικά τους κοινούς συνθέτες πανηγυρικών λόγων.) Ο δεύτερος λόγος θεμελιώνεται με το επιχείρημα ότι ο «έρως» αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο φιλοδοξίας. Ένας εραστής είναι ικανός να κάνει τα πάντα και να υποστεί οτιδήποτε για να κερδίσει το θαυμασμό του «αγαπημένου» του και για να αποφύγει το ενδεχόμενο να χάσει την εκτίμησή του. Άρα, αν μπορούσε κανείς να συγκροτήσει μια στρατιά από «εραστές», η στρατιά αυτή θα ήταν αήττητη. Κοντολογίς, η μεγάλη υπηρεσία που ο Έρως παρέχει στους ανθρώπους είναι ότι τους εμπνέει μένος («τόλμη»). […] Παραδείγματα αποτελούν εδώ οι περιπτώσεις της Άλκηστης, που πέθανε για την «αγάπη» της, τον Άδμητο, και τον Αχιλλέα, που σκοτώθηκε για τον εραστή του τον Πάτροκλο. Οι ουρανοί αντάμειψαν την αφοσίωση αυτή ξαναφέρνοντας την Άλκηστη στη ζωή και εγκαθιστώντας τον Αχιλλέα στις «νήσους των μακάρων». Στον Ορφέα, που δεν ήταν παρά ένας λιπόψυχος μουζικάντης, δεν επιτράπηκε να ανακτήσει την Ευρυδίκη του, γιατί, αντί να πεθάνει παλικαρίσια για χάρη της, τρύπωσε ζωντανός στα έγκατα του Άδη. Έτσι, σε τελευταία ανάλυση, ο λόγος του Φαίδρου είναι απλώς υπεράσπιση μιας αφύσικης συνήθειας, με το επιχείρημα ότι η πρακτική αυτή έχει αξία στον πόλεμο, απολογητική αιτιολόγηση δηλαδή της σπαρτιατικής θεωρίας και πράξης. Υφολογικά αποτελεί φτωχό, αδέξιο και κοινότυπο εγκώμιο.

A. E. Taylor, ΠΛΑΤΩΝ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

(ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, 1992, σελ. 253-255)