Ο συντηρητισμός από τη σκοπιά ενός φιλελεύθερου

[…] Ο καθαυτό συντηρητισμός είναι μια θεμιτή, ενδεχομένως αναγκαία και σίγουρα διαδεδομένη στάση αντίθεσης στη ραγδαία αλλαγή. Επί ενάμιση αιώνα, από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ευρωπαϊκή πολιτική. Μέχρι την άνοδο του σοσιαλισμού, το αντίθετο του συντηρητισμού ήταν ο φιλελευθερισμός. […] Ο συντηρητισμός, από την ίδια του τη φύση, δεν μπορεί να προσφέρει μια εναλλακτική λύση έναντι της κατεύθυνσης στην οποία κινούμαστε. Μπορεί με την αντίστασή του στις τρέχουσες τάσεις να επιβραδύνει τις ανεπιθύμητες εξελίξεις, αλλά, εφόσον δεν υποδεικνύει κάποιαν άλλη κατεύθυνση, δεν μπορεί να εμποδίζει τη συνέχιση των εξελίξεων. […] Η διελκυστίνδα ανάμεσα στους συντηρητικούς και τους προοδευτικούς μπορεί να επηρεάσει την ταχύτητα, αλλά όχι και την κατεύθυνση των σύγχρονων εξελίξεων. […] Αυτό που οφείλει ο φιλελεύθερος να ρωτά, πρώτα απ’ όλα, είναι όχι πόσο μακριά, αλλά προς τα πού πρέπει να κινηθούμε. Στην πραγματικότητα ο φιλελεύθερος διαφέρει πολύ περισσότερο από το σημερινό κολεκτιβιστή ριζοσπάστη απ’ όσο διαφέρει ο συντηρητικός. […]  

Η εικόνα που κατά κανόνα δίνεται ως προς τη σχετική θέση των τριών κομμάτων μάλλον συσκοτίζει παρά διαφωτίζει τις αληθινές τους σχέσεις. Αυτές παρουσιάζονται συνήθως ως διαφορετικές θέσεις πάνω σε μία γραμμή, στην οποία οι σοσιαλιστές τοποθετούνται αριστερά, οι συντηρητικοί δεξιά και οι φιλελεύθεροι κάπου στη μέση. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο παραπλανητικό. Αν θέλουμε ένα διάγραμμα, θα ήταν σωστότερο να τους διατάξουμε σε ένα τρίγωνο, όπου οι συντηρητικοί κατέχουν μία γωνία, οι σοσιαλιστές θα έλκουν προς τη δεύτερη γωνία, και φιλελεύθεροι προς την Τρίτη. Καθώς όμως για μεγάλο διάστημα οι σοσιαλιστές ήταν ικανοί να έλκουν δυνατότερα, οι συντηρητικοί είχαν την τάση να ακολουθούν μάλλον τη σοσιαλιστική παρά τη φιλελεύθερη κατεύθυνση, και κατά διαστήματα υιοθέτησαν τις ιδέες εκείνες που ριζοσπαστική προπαγάνδα έκανε αξιοσέβαστες. Ήταν συχνά οι συντηρητικοί που συμβιβάστηκαν με το σοσιαλισμό και οικειοποιήθηκαν τις ιδέες του. […] Επομένως η θέση που μπορεί δικαίως να περιγραφεί ως συντηρητική σε μια δεδομένη στιγμή εξαρτάται από την κατεύθυνση των εκάστοτε τάσεων. […] Το κύριο όμως ζήτημα με το φιλελευθερισμό είναι ότι θέλει να πάει αλλού – και όχι να μείνει ακίνητος.

[…] Ο θαυμασμός όμως των συντηρητικών για την ελεύθερη ανάπτυξη αφορά κατά κανόνα μόνο το παρελθόν. Τους λείπει χαρακτηριστικά το θάρρος να υποδεχτούν θετικά την ίδια ασχεδίαστη αλλαγή, από την οποία θα ξεπηδήσουν νέα εργαλεία για τους ανθρώπινες προσπάθειες.

Αυτό με οδηγεί στο πρώτο ζήτημα στο οποίο η συντηρητική και η φιλελεύθερη στάση διαφέρουν ριζικά. Όπως αναγνωρίζουν συχνά οι συντηρητικοί συγγραφείς, ένα από τα θεμελιώδη γνωρίσματα της συντηρητικής στάσης είναι ο φόβος για την αλλαγή, η άτολμη δυσπιστία για το καινούργιο αυτό καθαυτό, ενώ η φιλελεύθερη θέση βασίζεται στο θάρρος και στην εμπιστοσύνη, στην ετοιμότητα να αφήσει την αλλαγή να ακολουθήσει την πορεία της, ακόμα και αν δεν μπορούμε να προβλέψουμε που θα οδηγήσει. Δεν θα βρίσκαμε πολλά σημεία να διαφωνούμε αν οι συντηρητικοί απλώς αποδοκίμαζαν την υπερβολικά ραγδαία αλλαγή στους θεσμούς και στη δημόσια πολιτική· εδώ οι λόγοι για σύνεση και για μια βραδεία διαδικασία είναι πραγματικά ισχυροί. Όμως οι συντηρητικοί έχουν την τάση να χρησιμοποιούν τις εξουσίες της κυβέρνησης για να εμποδίσουν την αλλαγή ή για να περιορίζουν το ρυθμό της σε ένα ρυθμό που ταιριάζει σε ένα πιο άτολμο νου. […] Είναι πράγματι μέρος της φιλελεύθερης στάσης να θεωρεί κανείς ότι ιδιαίτερα στο οικονομικό πεδίο, οι δυνάμεις αυτορύθμισης της αγοράς θα επιφέρουν με κάποιο τρόπο τις απαιτούμενες προσαρμογές στις νέες συνθήκες, αν και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πως θα γίνει αυτό στην εκάστοτε συγκεκριμένη περίπτωση. […] Ο συντηρητικός νιώθει ασφαλής και ικανοποιημένος αν είναι σίγουρος ότι κάποια ανώτερη σοφία παρατηρεί και επιβλέπει την αλλαγή, μόνο αν γνωρίζει ότι κάποια αρχή είναι επιφορτισμένη με το να διατηρεί την αλλαγή «τακτοποιημένη».

Αυτός ο φόβος να εμπιστευτεί ο συντηρητικός τις μη ελεγχόμενες κοινωνικές δυνάμεις συνδέονται στενά με δύο ακόμη χαρακτηριστικά του – την αγάπη του για την εξουσία και την έλλειψη κατανόησης του οικονομικών δυνάμεων […]

Γενικά μπορεί πιθανόν να ειπωθεί ότι ο συντηρητισμός δεν αντιτίθεται στον εξαναγκασμό ή την αυθαίρετη εξουσία εφόσον αυτά μέσα χρησιμοποιούνται για ότι ο ίδιος θεωρεί ως τους σωστούς σκοπούς. […] Εφόσον είναι ουσιαστικά οπορτουνιστής και στερείται αρχών, η κύρια ελπίδα του είναι ότι θα κυβερνήσουν οι σοφοί και οι καλοί. […]

Όταν λέω ότι ο συντηρητικός στερείται αρχών, δεν εννοώ ότι στερείται ηθικών πεποιθήσεων. Πράγματι, ο χαρακτηριστικός συντηρητικός είναι συνήθως ένας άνθρωπος με πολύ ισχυρές ηθικές πεποιθήσεις. Αυτό που εννοώ είναι ότι δεν έχει πολιτικές αρχές που να του επιτρέπουν να εργάζεται με ανθρώπους των οποίων οι ηθικές αξίες διαφέρουν από τις δικές του, αποσκοπώντας σε μια πολιτική τάξη πραγμάτων στην οποία και οι δύο μπορούν να ακολουθούν τις πεποιθήσεις τους […]

Πιστεύω όμως ότι οι συντηρητικοί αυταπατώνται όταν κατηγορούν τη δημοκρατία για τα δεινά της εποχής μας […] Οι εξουσίες που διαθέτει η σύγχρονη δημοκρατία θα ήταν ακόμα πιο ανυπόφορες στα χέρια κάποιας μικρής ελίτ. […] Για μένα το πρόβλημα δεν είναι ποιος κυβερνά, αλλά τι έχει δικαίωμα να κάνει η κυβέρνηση.

Το ότι η εναντίωση των συντηρητικών στον υπερβολικό κυβερνητικό έλεγχο δεν είναι ζήτημα αρχής, αλλά αφορά τους συγκεκριμένους σκοπούς της κυβέρνησης, φαίνεται καθαρά στο οικονομικό πεδίο. Οι συντηρητικοί συνήθως αντιτίθενται σε κολεκτιβίστικα και ντιρεκτιβίστικα μέτρα στο βιομηχανικό πεδίο, και εδώ ο φιλελεύθερος θα βρει συμμάχους ανάμεσά τους. Όμως ταυτόχρονα οι συντηρητικοί τίθενται συνήθως υπέρ του προστατευτισμού και έχουν συχνά υποστηρίξει σοσιαλιστικά μέτρα στη γεωργία. […] Και στις προσπάθειες τους να αμφισβητήσουν την ελεύθερη επιχειρηματική δράση, πολλοί συντηρητικοί ηγέτες φτάνουν να συναγωνίζονται τους σοσιαλιστές.

[…] Προσωπικά θεωρώ ότι το πλέον αποδοκιμαστέο γνώρισμα της συντηρητικής στάσης είναι η ίδια η τάση της να απορρίπτει πραγματικά τεκμηριωμένες νέες γνώσεις επειδή δυσαρεστείται από μερικές από τις συνέπειες που φαίνεται να απορρέουν από αυτές. […]

Με αυτή τη δυσπιστία του συντηρητισμού για το καινούργιο και το άγνωστο συνδέεται τόσο η εχθρότητα του απέναντι στο διεθνισμό όσο και η ροπή του προς έναν οξύ εθνικισμό. […] Μόνο από πρώτη ματιά μπορεί να φαίνεται παράδοξο το ότι ο αντιδιεθνισμός του συντηρητικού συνδέεται τόσο συχνά με τον ιμπεριαλισμό. Όμως, όσο περισσότερο δυσαρεστείται κάποιος με το ξένο και θεωρεί ότι οι δικοί του τρόποι ζωής είναι ανώτεροι, τόσο περισσότερο τείνει να θεωρεί αποστολή του να «εκπολιτίσει» τους άλλους - όχι μέσω της εθελούσιας και ανεμπόδιστης αλληλεπίδρασης ευνοεί ο φιλελεύθερος, αλλά φέρνοντας στους άλλους τις «ευλογίες» της αποτελεσματικής διακυβέρνησης […] 

[Στο θέμα της θρησκείας] ο φιλελεύθερος κατέχει μια ενδιάμεση θέση ανάμεσα στο σοσιαλιστή και το συντηρητικό: Απέχει εξίσου από τον ακατέργαστο ορθολογισμό του σοσιαλιστή, ο οποίος θέλει να ανοικοδομήσει όλους τους κοινωνικούς δεσμούς σύμφωνα με το πρότυπο που ορίζει η ατομική του λογική, όσο και από το μυστικισμό στον οποίο τόσο συχνά είναι υποχρεωμένος να καταφεύγει ο συντηρητικός. Αυτό που περιέγραψα ως τη φιλελεύθερη θέση συμμερίζεται με το συντηρητισμό μια δυσπιστία ως προς τη λογική, στο βαθμό που ο φιλελεύθερος συνειδητοποιεί πολύ καλά ότι δεν γνωρίζουμε όλες τις απαντήσεις και δεν είναι βέβαιος ότι οι απαντήσεις που διαθέτει είναι σίγουρα οι σωστές, ή ότι μπορούμε έστω να βρούμε όλες τις απαντήσεις. Επίσης δεν απαξιοί να αναζητήσει βοήθεια από τους όποιους μη ορθολογικούς θεσμούς ή τις συνήθειες, που έχουν αποδείξει την αξία τους. Ο φιλελεύθερος διαφέρει από το συντηρητικό ως προς τη προθυμία του να αντιμετωπίζει κατά πρόσωπο αυτή την άγνοια και να παραδέχεται πόσα λίγα πραγματικά γνωρίζουμε, χωρίς να διεκδικεί την αυθεντία υπερφυσικών πηγών γνώσης εκεί όπου τον εγκαταλείπει η λογική του. Πρέπει να παραδεχτούμε, ότι από μερικές απόψεις ο φιλελεύθερος είναι ένας σκεπτικιστής. […] Ο αληθινός φιλελευθερισμός δεν έχει καμιά διαμάχη με τη θρησκεία […] Αυτό που διαφοροποιεί το φιλελεύθερο από το συντηρητικό ως προς αυτό το πεδίο είναι ότι, όσο βαθιές και αν είναι οι πνευματικές του πεποιθήσεις, ο φιλελεύθερος δεν θα θεωρήσει ποτέ ότι έχει το δικαίωμα να τις επιβάλλει σε άλλους, και ότι γι’ αυτόν το πνευματικό και το κοσμικό είναι διαφορετικά πεδία που δεν πρέπει να συγχέονται.    

Φ. Α. ΧΑΓΙΕΚ, ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ  ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, 2008, σελ. 535-548)