Μηχανισμοί άμυνας του Εγώ: Οι ασφαλιστικές δικλείδες της ψυχικής συσκευής

Βασικό αξίωμα της ψυχαναλυτικής θεωρίας, […], είναι ότι τα στοιχεία της ψυχής συγκρούονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να βιώνει το άτομο εσωτερική ένταση, άγχος. Διαιτητής στη διαμάχη αυτή είναι το Εγώ. Το Εγώ, όταν στην αντιπαλότητα μεταξύ των στοιχείων της ψυχικής συσκευής προκύψει κάποια σύγκρουση, για να μειώσει την ψυχική ένταση, συχνά «αλλοιώνει» την πραγματικότητα κατά κάποιο τρόπο και παρακάμπτει το πρόβλημα, υιοθετώντας ψυχολογικές διαδικασίες που στην κλινική ψυχολογία είναι γνωστές ως μηχανισμοί άμυνας του Εγώ.

Οι κυριότεροι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ είναι οι ακόλουθοι:

α) Απώθηση: Το άτομο εκδιώκει από το συνειδητό παρορμήσεις του Εκείνο που αντιτίθενται στις επιταγές του Εγώ, εξακοντίζοντάς τες στο ασυνείδητο. Οι ανεκπλήρωτες αυτές επιθυμίες παραμένουν έγκλειστες στο ασυνείδητο, μακριά από το συνειδητό. Έτσι, το άτομο μπορεί σχεδόν να ξεχνάει σκέψεις και κίνητρα, που αν έλθουν στο συνειδητό, του προκαλούν άγχος. Πιστεύεται ότι περιπτώσεις αμνησίας, χωρίς οργανική αιτία, είναι ακραίες μορφές απώθησης. Η απώθηση αποτελεί κεντρική έννοια στην ψυχαναλυτική θεωρία. Πιστεύεται μάλιστα ότι οι απωθημένες παραστάσεις μπορεί, ενώ βρίσκονται στο ασυνείδητο, μακριά από το συνειδητό, να συνεχίσουν να ενδυναμώνονται (να γίνονται σύμπλεγμα) και ότι αποτελούν τον αρχικό πυρήνα των νευρώσεων.

β) Εκλογίκευση: Το άτομο βρίσκει λογικοφανείς δικαιολογίες για μια αποτυχία, απογοήτευση ή απρεπή συμπεριφορά. Ο μαθητής π.χ., που δεν πετυχαίνει κατά τις εισαγωγικές εξετάσεις στη Σχολή της προτίμησής του, βρίσκει λογικά επιχειρήματα «να πείσει τον εαυτό του και τους άλλους» ότι κατά βάθος δεν ήθελε να πάει σε αυτό το επάγγελμα, γιατί «ο ίδιος είναι πλασμένος για κάτι διαφορετικό» κ.τ.ό. Συναφής είναι ο μύθος του Αισώπου για την αλεπού που δεν έφτανε τα σταφύλια και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «όμφακες εισί».

γ) Προβολή: Το άτομο, για να αντιμετωπίσει προβλήματα, απαράδεκτες τάσεις και σκέψεις του, προβάλλει σε άλλους ιδέες και κίνητρα που έχει ο ίδιος και του δημιουργούν άγχος. Το άτομο π.χ. που μιλάει συνεχώς για την κακοήθεια και την ατιμία των ανθρώπων, ίσως προβάλλει στους άλλους δικές του αντικοινωνικές διαθέσεις.

δ) Άρνηση: Το άτομο δεν αποδέχεται ότι έχουν πραγματικά συμβεί γεγονότα που του δημιουργούν άγχος. Το παιδί π.χ. που έχασε τον πατέρα του, μπορεί να αρνείται να δεχθεί το γεγονός και ασυνείδητα να «πιστεύει» ότι ο πατέρας του πήγε ταξίδι και θα επιστρέφει.

ε) Ταύτιση: Το άτομο υιοθετεί τις σκέψεις και τους τρόπους συμπεριφοράς κάποιου άλλου προσώπου για να συμμετάσχει στις επιτυχίες του και να αποφύγει τη δική του ανεπάρκεια. Η γυναίκα π.χ. που έχει λόγους να φοβάται ότι έχασε τη γοητεία της, ταυτίζεται με τις ηρωίδες των μυθιστορημάτων που πετυχαίνουν στη ζωή. Η ταύτιση του παιδιού με το γονέα του ίδιου φύλου είναι από τις βασικές διαδικασίες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας.

στ) Υπεραναπλήρωση: Το άτομο προσπαθεί να αποκρύψει τα κοινωνικώς απαράδεκτα συναισθήματά του, υιοθετώντας το διαμετρικά αντίθετό τους. Ένα επιθετικό και εριστικό π.χ. άτομο μπορεί να συγκαλύπτει τα εχθρικά του συναισθήματα κάτω από μια υπερβολική ευγένεια και δουλοπρέπεια.

ζ) Υποκατάσταση: Το άτομο αντικαθιστά ένα κίνητρο που αδυνατεί να ικανοποιήσει με κάποιο άλλο πραγματοποιήσιμο. Το άτομο π.χ. που έντονα επιθυμεί να γίνει αθλητής και να αποκτήσει κοινωνική αναγνώριση, αλλά η σωματική του διάπλαση δεν του το επιτρέπει, ικανοποιεί αυτή του τη φιλοδοξία, προσπαθώντας να γίνει δυναμικός ρήτορας.

η) Παλινδρόμηση: Το άτομο υιοθετεί τρόπους συμπεριφοράς που προσιδιάζουν σε ηλικία μικρότερη από τη δική του. Η μεγαλύτερη αδελφή π.χ, για να «καλύψει» την αποτυχία της στο σχολείο, κάνει τα μαλλιά της κοτσίδες, παίζει με τις κούκλες της κ.τ.ό. Υιοθετεί δηλαδή μορφές συμπεριφοράς της ανέμελης ηλικίας του νηπίου.

Κατά την εφηβική ηλικία, το άτομο, εξοπλισμένο με τα γνωστικά σχήματα της αφαιρετικής σκέψης, μπορεί επιπλέον να χρησιμοποιεί και πιο περίτεχνους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ, όπως είναι: α) Ο ασκητισμός (το άτομο προσπαθεί να αρνηθεί πλήρως τις ενστικτώδεις τάσεις και επιθυμίες του), β) ο διανοουμενισμός (το άτομο προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις αγχογόνους καταστάσεις με πολύπλοκα ιδεοσυλλογιστικά επιχειρήματα και με λογικές ερμηνείες) και γ) η ονειροπόληση (το άτομο αφήνει τη σκέψη του να περιπλανηθεί στο χώρο της φαντασίας και του ονείρου).

Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί άμυνας του Εγώ είναι, όπως είπαμε, ασυνείδητοι τρόποι συμπεριφοράς, τους οποίους χρησιμοποιεί το άτομο για να μειώσει το άγχος που βιώνει μετά από μια εσωτερική σύγκρουση, και εφόσον βρίσκονται μέσα σε ορισμένα όρια, θεωρούνται φυσιολογικές αντιδράσεις προσαρμογής. Είναι ασφαλιστικές δικλείδες που χρησιμοποιεί το Εγώ για να μειώσει το άγχος. Η χρησιμοποίησή τους είναι φυσιολογική, εφόσον όμως δεν γίνονται ο αποκλειστικός -μονοπωλιακός τρόπος αντιμετώπισης κάθε αντιξοότητας της ζωής.

Ιωάν. Ν. Παρασκευόπουλος, Κλινική Ψυχολογία

(Ιδιωτική έκδοση, 1988, σ. 49-51)