Οι λόγοι της δίκης και καταδίκης του Σωκράτη

Είχε περάσει πάνω από μισός αιώνας από τον θάνατο του Σωκράτη, όταν ο Αισχίνης είπε σ' ένα λόγο του: «Εσείς οι Αθηναίοι εκτελέσατε τον σοφιστή Σωκράτη». Ο Σωκράτης ήταν ο αντιπροσωπευτικός τύπος του σοφιστικού τρόπου ζωής από μια κυρίως άποψη: έβαζε στη θέση του γραψίματος τον προφορικό λόγο, τόσο με τη μορφή του διάλογου όσο και με τη μορφή του μονόλογου. Ο πλατωνικός Σωκράτης είναι μια ποιητική εξιδανίκευση, όπως περίπου ο Τίμων του Σαίξπηρ, κι ωστόσο ο πολύ πιο κοντινός στην πραγματικότητα Σωκράτης του Ξενοφώντα αποδείχνει, σε σύγκριση με τον πλατωνικό, ότι ο νατουραλιστής είναι πάντα κακός χαρακτηρογράφος, γιατί δείχνει μόνο την επιδερμίδα. Στον Αριστοφάνη, ο Σωκράτης περιγράφεται ως φαντασιόπληκτος (πράγμα που σίγουρα δεν ήταν) και ως στρεψόδικος (πράγμα που ως ένα βαθμό ήταν), κι εκτός απ' αυτό ως άθεος: αυτό το τελευταίο είναι σκόπιμη συκοφαντία, γιατί αποκλείεται να ήταν ο Αριστοφάνης τόσο αμόρφωτος ή τόσο στενόμυαλος ώστε να το πιστεύει πραγματικά.

Όμως αυτή η κατηγορία ήταν μια από τις κύριες αιτίες που προκάλεσαν, εικοσιπέντε χρόνια αργότερα, τη γνωστή δίκη. Οι δυο άλλες αιτίες ήταν ότι ο Σωκράτης είχε μερικούς πολύ εκτεθειμένους μαθητές, όπως ο Κριτίας και ο Αλκιβιάδης, και ότι, ακριβώς, οι Αθηναίοι τον θεωρούσαν σοφιστή. Οι Σοφιστές ήταν ξένοι, νεωτεριστές, εύποροι, αριστοκράτες της μόρφωσης και δάσκαλοι της «χρυσής νεολαίας»: όλες αυτές οι ιδιότητες τους έκαναν ύποπτους στον δήμο. Αλλά είναι πολύ αμφίβολο αν ο Σωκράτης θα καταδικαζόταν σε θάνατο, αν δεν είχε προκαλέσει κυριολεκτικά μόνος του αυτή την ποινή. Παρουσιάσθηκε στους πεντακόσιους ένορκους που θ' αποφάσιζαν για την τύχη του με μια σαρκαστική υπεροψία, που ήταν επόμενο να τους εξερεθίσει: ακόμα κι οι μεγαλύτεροι θαυμαστές του παραδέχτηκαν ότι μίλησε «με υπερβολική περηφάνια». Αλλά και μετά την καταδίκη του αρνήθηκε να δραπετεύσει, παρόλο που οι φίλοι του είχαν οργανώσει τη φυγή του και είναι πολύ πιθανό ότι η ίδια η κυβέρνηση θα έβλεπε με καλό μάτι αυτή τη λύση.

Επομένως, από μια άποψη σκηνοθέτησε ο ίδιος τη δικαστική πλάνη της οποίας έπεσε θύμα, για να καταρρίψει έτσι μια για πάντα τον μύθο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Αυτός ο θάνατος ανήκε στο στιλ της ζωής του: ήταν το αποκορύφωμα της σωκρατικής ειρωνείας.

Egon Friedell, Πολιτιστική ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας

[Εκδόσεις Πορεία, 1994, σελ. 271]