Ο διαχωρισμός Ελλήνων και Βαρβάρων στον Πλάτωνα

Πλάτων, Πολιτεία [469 e – 471b]

Και με τους εχθρούς; Τι θα κάνουν μ’ αυτούς οι στρατιώτες μας;

Τι ακριβώς εννοείς;

Πρώτα- πρώτα σχετικά με την υποδούλωση. Το κρίνεις σωστό ελληνικές πόλεις να υποδουλώνουν Έλληνες ή, απεναντίας, θα έπρεπε να μην επιτρέπεται αυτό κατά το δυνατόν σε καμία άλλη πόλη, και να επιβληθεί στους Έλληνες να μάθουν να αφήνουν το ελληνικό γένος απείραχτο, αναλογιζόμενοι τον κίνδυνο της σκλαβιάς στους βαρβάρους;

Απολύτως και από κάθε άποψη, είπε, το καλύτερο θα ήταν να τους αφήνουν απείραχτους.

[…]

Βεβαιότατα, είπε· και έτσι θα στρέφονται περισσότερο εναντίον των βαρβάρων, και όχι οι μεν εναντίον των δε.

[…]

Κατά τη γνώμη μου, όπως έχουμε αυτές τις δύο λέξεις, πόλεμος και στάση, έτσι ακριβώς έχουμε και δύο πραγματικές καταστάσεις που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά πράγματα. Με αυτά τα δύο διαφορετικά πράγματα εννοώ από τη μια το δικό μας και το συγγενικό, και από την άλλη το μη δικό μας και το ξενικό. Για την έχθρα λοιπόν που στρέφεται ενάντια στο συγγενικό και το δικό μας χρησιμοποιούμε τη λέξη στάση, για την έχθρα ενάντια στο μη δικό μας και το ξενικό τη λέξη πόλεμος.

Δε λες κάτι που δεν έχει βάση, είπε.

Δες, τότε, αν έχει βάση και τούτο. Υποστηρίζω δηλαδή ότι το ελληνικό γένος έχει συνάφεια μεταξύ του και συγγενικότητα, ενώ σε σχέση με τους βαρβάρους είναι κάτι αλλιώτικο και ξένο προς αυτούς.

Σωστό είναι αυτό, είπε.

Έτσι λοιπόν, όταν οι Έλληνες μάχονται με τους βαρβάρους κι οι βάρβαροι με τους Έλληνες, θα πούμε ότι πολεμούν κι ότι είναι από τη φύση τους εχθροί, και την έχθρα αυτή πρέπει να την λέμε πόλεμο· όταν όμως κάτι τέτοιο γίνεται ανάμεσα σε Έλληνες, θα πούμε ότι αυτοί είναι, βέβαια, από τη φύση τους φίλοι, ωστόσο η σύγκρουσή τους δείχνει ότι η Ελλάδα είναι άρρωστη και ότι την σπαράζουν έριδες εσωτερικές, και την έχθρα αυτή πρέπει να η λέμε στάση.

Συμφωνώ, είπε, να το δω έτσι αυτό το ζήτημα.

            […]

Συνεπώς τις διαφορές τους με τους άλλους Έλληνες, καθώς θα πρόκειται για δικούς τους ανθρώπους, δεν θα τις θεωρήσουν ως στάση; Και δεν θα αποφύγουν να τις χαρακτηρίσουν ως πόλεμο;

Θα αποφύγουν.

Και στη στάση αυτή δεν θα συμπεριφερθούν σαν άνθρωποι που κάποτε θα συμφιλιωθούν;  

Θα τους συνετίσουν λοιπόν με καλή διάθεση, τιμωρώντας τους όχι για να τους υποδουλώσουν ή να τους εξολοθρεύσουν· στον ίσιο δρόμο πάνε να τους βάλουν δεν είναι εχθροί. 

            […]

Συμφωνώ, είπε, ότι έτσι πρέπει να συμπεριφέρονται στους αντιπάλους οι δικοί μας πολίτες· στους βαρβάρους όμως όπως τώρα οι Έλληνες αναμεταξύ τους.  

***

Πλάτων, Πολιτικός [262a  - 263a]

ΞΕΝΟΣ. Το δίχως άλλο έκαμες τη διαίρεση με μεγάλη προθυμία και θάρρος·  ας αποφύγουμε όμως, όσο μπορούμε, να κάνουμε πάλι το ίδιο λάθος.

ΝΕΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ποιο λάθος;

ΞΕ. Ας μην απομονώσουμε ένα μικρό μέρος, μπροστά σε μεγάλα και πολλά, ούτε χωρίς να λάβουμε υπόψη το είδος· αλλά, το μέρος ας έχει μαζί του και το είδος. Γιατί είναι πολύ όμορφο να διαχωρίζεις αμέσως από τα άλλα το ζητούμενο, αν αυτό γίνεται σωστά· […]· αλλ’ όμως φίλε μου, δεν είναι ασφαλές να κόβει κανείς λεπτά κομμάτια, αλλά είναι ασφαλέστερο να προχωρούμε τέμνοντας στη μέση, και, έτσι, είναι περισσότερο πιθανό να συναντήσουμε τους ιδιαίτερους χαρακτήρες. Και αυτό ενδιαφέρει περισσότερο στις έρευνές μας.

            […]

ΝΕ. ΣΩ. Ποιο λάθος, τότε λες ότι διαπράξαμε, στη διαίρεση που κάναμε μόλις τώρα;

ΞΕΝ. Είναι όπως αν, κάποιος επιχειρώντας να διαιρέσει στα δύο το ανθρώπινο γένος, διαιρούσε όπως κάνουν οι περισσότεροι από τους ανθρώπους εδώ, που ξεχωρίζουν το Ελληνικό γένος απ’ όλα ως μοναδικό, και, όλα τα υπόλοιπα γένη που είναι άπειρα και αμιγή και δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, τα αποκαλούν με ένα όνομα, «βάρβαρα», και, εξαιτίας αυτού του μοναδικού ονόματος, φαντάζονται πως είναι και ένα γένος. Ή, πάλι, είναι σαν κάποιος να πίστευε ότι διαιρεί τον αριθμό σε δύο κατηγορίες, αποκόβοντας μια μυριάδα από όλους τους άλλους αριθμούς, με την ιδέα ότι ξεχωρίζει μια κατηγορία, και δίνοντας, τότε, ένα όνομα, σε όλα τα υπόλοιπα· και σαν, εξαιτίας του ονόματος, να αξιώνει πάλι, ότι αυτό αποτελεί ένα άλλο γένος, χωριστό από το πρώτο. Η διαίρεση όμως, θα ήταν καλύτερη, περισσότερο σύμφωνη με τα είδη, και θα γινόταν στη μέση, αν κάποιος χώριζε τον αριθμό σε άρτιο και περιττό, και, με τον ίδιο τρόπο, το γένος του ανθρώπου σε αρσενικό και θηλυκό· ενώ τους Λυδούς ή τους Φρύγες ή κάποιους άλλους, θα τους τοποθετούσε απέναντι σε όλους τους υπόλοιπους και θα τους απέσχιζε, μόνο όταν, πια, δεν θα μπορούσε να βρει στο κάθε σκέλος της διαίρεσης ταυτόχρονα ένα γένος και ένα μέρος.*

- - -

* Υποσημείωση Νο 13 (σελ. 252-253):

Στο σημείο αυτό, οι απόψεις των μελετητών διίστανται.  Ο Auguste Dies […] υποστηρίζει ότι η καθολικευτική αντίθεση ανάμεσα σε Έλληνες και Βαρβάρους είναι ελλιπής από την άποψη της λογικής, αλλά μπορεί να σταθεί από την άποψη των αξιών, τις οποίες η λογική αγνοεί. Τονίζει μάλιστα ότι δεν υφίσταται αντίφαση ανάμεσα σ’ αυτό το χωρίο και σε εκείνο της Πολιτείας, όπου ο Πλάτων υποστηρίζει ότι Έλληνες και Βάρβαροι είναι φυσικοί εχθροί.

Ο J. B. Kemp, όμως αποφαίνεται ότι η μεθοδολογική επισήμανση χρησιμοποιείται με ένα απώτερο πολιτικό κίνητρο, και ότι αυτό που βρίσκουμε εδώ, είναι η ίσως η πιο ευθεία κριτική του διαχωρισμού ανάμεσα σε Έλληνες και Βαρβάρους, που υπάρχει στα έργα του Πλάτωνα. Επισημαίνει μάλιστα, πως έρχεται σε αντίθεση με το χωρίο της Πολιτείας στο οποίο παραπέμπει και ο Dies.