Τι είναι η Αισθητική;

Η Αισθητική είναι ένας φιλοσοφικός κλάδος με αρκετά αμφιλεγόμενα χαρακτηριστικά. Έργο της είναι η μελέτη του ωραίου και της τέχνης. Αυτό σημαίνει ότι συμπεριλαμβάνει δύο αντικείμενα που έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά αλλά δεν είναι εντελώς αλληλένδετα: το ωραίο δεν συναντιέται μόνο στην τέχνη αλλά και στη φύση. Ωραία μπορούν να είναι πάμπολλα φυσικά όντα, όπως τα λουλούδια, οι λίμνες, τα βουνά και τα αστέρια. Ωραία μπορούν να θεωρηθούν και πολλά ζώα, όπως ορισμένα πουλιά, ψάρια και έντομα. Ωραίοι μπορούν να θεωρηθούν, επίσης, κάποιοι άνθρωποι, κυρίως μάλιστα στη νεανική τους ηλικία. Όλα αυτά χαρακτηρίζονται από τη φύση τους ωραία, χωρίς να έχει μεσολαβήσει προς τούτο κάποια τεχνική ή καλλιτεχνική παρέμβαση. Το ωραίο δεν συνδέεται λοιπόν αποκλειστικά με την τέχνη.

Αφετέρου η τέχνη δεν έχει οπωσδήποτε το χαρακτήρα του ωραίου. Πολλά ζωγραφικά και μουσικά καλλιτεχνήματα του 20ού αιώνα είναι ηθελημένα άσχημα και πολλά κινηματογραφικά έργα αναπαριστάνουν ρεαλιστικά μια άσχημη πραγματικότητα. Ακόμα και σε κλασικές εποχές η σατιρική τέχνη ήταν σκόπιμα βωμολόχα, γκροτέσκα και παραμορφωτική. Μάλλον από παρεξήγηση μπορεί λοιπόν να εκληφθεί το καλλιτεχνικό φαινόμενο ως συναρτημένο με την ομορφιά, έστω και αν η ίδια η ονομασία του το προσδιορίζει ως «καλή» (= ωραία) τέχνη.

Η ίδια η έννοια της τέχνης είναι επίσης αμφιλεγόμενη: συμπεριλαμβάνει το έργο του καλλιτέχνη αλλά και του τεχνίτη. Ο καλλιτέχνης ενδιαφέρεται να προσφέρει με τα έργα του αισθητική απόλαυση, ενώ ο τεχνίτης ενδιαφέρεται κυρίως για τη χρησιμότητα και την αποτελεσματικότητα των έργων του. Έστω και αν χρησιμοποιούμε τη λέξη «τέχνη» για να ορίσουμε το έργο τόσο διαφορετικών επαγγελματιών, δύσκολα σκεφτόμαστε να συσχετίσουμε έναν τραγουδιστή με έναν υδραυλικό ή με έναν ηλεκτροτεχνίτη. Γι’ αυτό και το να υπαγάγουμε σε μια επιστήμη όλες τις τέχνες, τόσο τις ονομαζόμενες «καλές» όσο και τις «βάναυσες», είναι μάλλον παράλογο παρά εύλογο. Μολονότι η Αισθητική κατά παράδοση αρέσκεται να συγχέει αυτή την ευρύτατη περιοχή, συνιστάται να γίνει ένας περιορισμός της στις καλές τέχνες και να αφεθούν απ’ έξω οι υπόλοιπες.

Μπορεί ακόμα να απορήσει κανείς ποιο ρόλο αναλαμβάνει να παίξει η Αισθητική σχετικά με την τέχνη· προτίθεται άραγε να περιγράψει ή να προδιαγράψει; Η ιστοριογραφία της Αισθητικής πληροφορεί ότι κατά καιρούς αυτή η επιστήμη ανέλαβε και τους δύο ρόλους. Στην πρώτη περίπτωση αυτοπεριορίστηκε σε ένα εμπειρικό και εκ των υστέρων (a posteriori) αναστοχαστικό έργο· επιχείρησε να εξηγήσει και να αναλύσει, μέλημα καθ’ όλα άξιο προσοχής. Στη δεύτερη περίπτωση επιχείρησε να προσφέρει καθοδήγηση, να υποβάλει κάποιες αρχές και κάποιους κανόνες που ο καλλιτέχνης οφείλει να τηρεί· από την τήρηση αυτή έμελλε να κριθεί και η επιτυχία του έργου του. Ωστόσο και οι δύο αυτοί ρόλοι της Αισθητικής είναι αρκετά προβληματικοί: αφενός το καλλιτέχνημα δεν επιτρέπει εύκολα μια διανοητική του εξήγηση και παραμένει συχνά ανεξήγητο σαν επτασφράγιστο μυστικό· αφετέρου ο καλλιτέχνης δεν υπακούει αδίστακτα σε a priori καθορισμένους κανόνες, αλλά συνηθίζει να «σπάζει» το παραδοσιακό πλαίσιο και να ανοίγει καινούργιους δρόμους. Ως προς το ρόλο που παίζει απέναντι στο καλλιτέχνημα και στον καλλιτέχνη η Αισθητική είναι, λοιπόν, επίσης μια αμφιλεγόμενη επιστήμη.

Όπως και κάθε άλλη φιλοσοφική ενασχόληση, η Αισθητική αρέσκεται να στοχάζεται από μια ορισμένη απόσταση, χωρίς να πειραματίζεται και χωρίς να ασκεί εμπειρική, στατιστική ή περιπτωσιακή διερεύνηση του αντικειμένου της. Το πιο συχνό φαινόμενο στην Αισθητική είναι η γενίκευση των δεδομένων, δηλαδή η αναιτιολόγητη και αιφνίδια μετάβαση από το ειδικό στο γενικό (γνωστή ως επαγωγική μέθοδος). Ενόψει αυτής της μεθόδου μπορεί να διατυπωθεί το ερώτημα: μήπως η Αισθητική δεν είναι η πιο ταιριαστή επιστήμη στο να επεξεργασθεί το καλλιτεχνικό φαινόμενο, δεδομένου ότι άλλοι επιστημονικοί κλάδοι -εκ προοιμίου πιο εμπειρικοί και εξειδικευμένοι- μπορούν να παράσχουν αποτελεσματικότερες εξηγήσεις; Τέτοιοι επιστημονικοί κλάδοι είναι η Ψυχολογία της Τέχνης, η Κοινωνιολογία της Τέχνης, η Πολιτική Ανάλυση της Τέχνης και η Ιστορία της Τέχνης. Μπορεί ίσως να ειπωθεί ότι η Αισθητική αποτελεί τη φιλοσοφική μήτρα αυτών των επιστημών, οι οποίες βαθμιαία παίρνουν στα χέρια τους τη μελέτη της τέχνης (και του ωραίου) αφήνοντας στην Αισθητική έναν ελάχιστο χώρο θεωρητικής ανάλυσης - και κυρίως το αξιοσέβαστο προνόμιο μιας παραδοσιακής ενασχόλησης χωρίς επιστημονικές αξιώσεις.

Ωστόσο, η ύπαρξη της Αισθητικής, ως κυρίαρχου τρόπου μελέτης του ωραίου και της τέχνης επί πολλούς αιώνες, είναι αναμφισβήτητη. Η φιλοσοφική παράδοση διαθέτει επί τούτου μια πλούσια παρακαταθήκη. Τα σχετικά κείμενα μεγάλων διανοητών είναι ένα θησαυροφυλάκιο που αξίζει να ανοίγεται επανειλημμένα, για να προσφέρει στις μελλοντικές γενιές τούς θησαυρούς του. […] όσο παλιά και αν είναι κάποια αισθητικά κείμενα, δεν έχουν χάσει την ικανότητα να προσφέρουν στον σημερινό αναγνώστη εναύσματα μιας βαθυστόχαστης -και όχι μόνο ιστορικά ενημερωτικής- μελέτης. Το βλέμμα που έριξαν εκείνοι οι στοχαστές στην ομορφιά και στην τέχνη είναι και σήμερα πρόσφορο για μια εξάσκηση στην ίδια περιοχή, και μάλιστα όχι για να ιδούμε την ομορφιά και την τέχνη μόνο εκείνης της εποχής, αλλά για να τις δούμε μέσα στη διαιώνια και γι’ αυτό συνεχώς επίκαιρη εμφάνισή τους. […] Διαθέτουμε, άλλωστε, την υπόδειξη προς τούτο δύο μεγάλων αρχαίων διανοητών, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οι οποίοι πραγματεύτηκαν την παιδαγωγική και κοινωνικο-πολιτική αξία των καλών τεχνών μέσα στα πολιτικά τους συγγράμματα (δες το 10° βιβλίο της πλατωνικής Πολιτείας και το 8° βιβλίο των αριστοτελικών Πολιτικών).

Γιάννης Τζαβάρας, Ανθολόγιο Αισθητικής 

[GUTENBERG, 2007, σελ. 17-20]