Αυτό που απαιτεί η φιλοσοφία του Πλάτωνα

Ο Πλάτων είχε συνειδητοποιήσει περισσότερο από κάθε άλλον τον ρόλο των ατομικών ορίων στην πρόσληψη της φιλοσοφίας. Κατ’ επανάληψη μας κάνει να νιώσουμε πως ένας συνομιλητής στον διάλογο εμποδίζεται λόγω της ειδικής του ψυχικής συγκρότησης να συλλάβει τι εννοείται.

Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι ο Καλλικλής στον Γοργία. Η θέση που υποστηρίζει ο Καλλικλής είναι το λεγόμενο φυσικό δίκαιο του ισχυροτέρου. Σύμφωνα με αυτό είναι επιτρεπτό και ορθό όποιος διαθέτει μεγαλύτερη δύναμη και εξουσία από τους άλλους να τους χειραγωγεί και να τους χρησιμοποιεί ανενδοίαστα για την προώθηση των συμφερόντων του. Η ίδια η φύση θέλει, υποτίθεται, την κυριαρχία του ισχυροτέρου∙ η τρέχουσα αντίληψη για τη δικαιοσύνη, η οποία θέτει περιορισμούς στην εκπλήρωση των προσωπικών επιθυμιών εν ονόματι του δικαιώματος του άλλου, δεν είναι παρά ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα των αδυνάτων, με το οποίο θέλουν –για την αυτοπροστασία τους- να δυσφημίζουν την υγιή επιδίωξη του ισχυρού να ικανοποιεί χωρίς περιορισμούς τις παρορμήσει και τις επιθυμίες του (βλ. Γοργία 482c-486d).

Ο Πλάτων θα μπορούσε να παρουσιάσει τη θέση αυτή ήρεμα και αποστασιοποιημένα ως μια απλή θεωρητική συμβολή στην πορεία προς μια θεμελίωση της ηθικής σε επίπεδο αρχών. Αντί γι’ αυτό βάζει τον Καλλικλή να την εκθέτει ως το προσωπικό του πιστεύω. Δεν πρόκειται για μια θεωρητική «θέση», αλλά για την άμεση έκφραση της νοσηρής φιλοδοξίας του και του άμετρου εγωκεντρισμού του. Όταν ο Σωκράτης του αποδεικνύει με αδιάσειστα επιχειρήματα ότι η παραδοσιακή έννοια της δικαιοσύνης έχει νόημα, ενώ αντίθετα το λεγόμενο δίκαιο του ισχυροτέρου εμπεριέχει αντιφάσεις, ο Καλλικλής δεν μπορεί πια να τον παρακολουθήσει, και αυτό βέβαια σε καμιά περίπτωση από έλλειψη ευφυΐας –από αυτήν διαθέτει σαφώς αρκετή- αλλά λόγω των ορίων του χαρακτήρα του. Δηλώνεται εντελώς ανοιχτά ότι οι αχαλίνωτες παρορμήσεις του είναι αυτές που τον εμποδίζουν να καταλάβει και να αποδεχτεί την καλά τεκμηριωμένη από θεωρητική άποψη και ηθικά υγιή θέση του Σωκράτη (βλ. Γοργία 513c). 

Ειδικότερα, ο Καλλικλής έχει μια διαστρεβλωμένη παράσταση του εαυτού του: ταυτίζεται με τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις του (Γοργίας 491e-492c). Δεν ξέρει και δεν θέλει να ξέρει ότι ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από τις παρορμήσεις του, και ότι το έλλογο στοιχείο μέσα του δεν υπάρχει για να χρησιμοποιείται απλώς ως όργανο στην υπηρεσία των παρορμήσεων, αλλά ότι είναι μια θεϊκή δύναμη η οποία εξουσιάζει τα κατώτερα μέρη της ψυχής. Ο Σωκράτης λοιπόν διαθέτει προφανώς μια αντίστοιχη θεωρία για την εσωτερική δομή του ανθρώπου (βλ. Γοργία 493a κε.): επειδή όμως βλέπει ότι ο Καλλικλής δεν θα ήταν σε θέση να την παρακολουθήσει, δεν αρχίζει καν να την αναπτύσσει με επιχειρήματα αλλά αρκείται σε μερικές νύξεις, οι οποίες μπορούν να γίνουν κατανοητές σε όλο τους το εύρος μόνο με βάση την πλήρως ανεπτυγμένη θεωρία για την ψυχή στην Πολιτεία. Στον Καλλικλή επισημαίνεται ωστόσο ότι δεν ξέρει ακόμη ούτε τα «Μικρά Μυστήρια»∙ η μύηση στα «Μεγάλα Μυστήρια» όμως δεν επιτρέπεται χωρίς γνώση της κατώτερης βαθμίδας (497c). Με άλλα λόγια: η πραγματική λύση του προβλήματος, η οποία για τον Πλάτωνα μπορεί να προκύψει μόνο αν λάβει κανείς υπόψη του την εσωτερική δομή του ανθρώπου, δεν χρειάζεται να εκτεθεί σε έναν χαρακτήρα όπως ο Καλλικλής, γιατί αυτός δεν έχει τις προϋποθέσεις για να προσλάβει όπως αρμόζει τέτοιες αλήθειες. Έτσι ο Καλλικλής ακούει απλώς μια ανασκευή ad hominem, καθώς ο Σωκράτης του αποδεικνύει την αντιφατικότητα της θέσης του με επιχειρήματα του δικού του επιπέδου (494b).

Με αυτό το λαμπρό παράδειγμα λογοτεχνικού σχεδιασμού χαρακτήρα ο Πλάτων μας λέει σαφέστατα ότι η φιλοσοφία του απαιτεί ολόκληρο τον άνθρωπο. Μόνη της η νοητική ικανότητα δεν αρκεί∙ αυτό που απαιτείται είναι μια εσωτερική συνάφεια μεταξύ του πράγματος που πρέπει να προσφερθεί και της ψυχής στην οποία αυτό πρέπει να προσφερθεί. Όποιος δεν είναι πρόθυμος να μπει σε μια διαδικασία εσωτερικής μεταμόρφωσης, δεν έχει το δικαίωμα να πληροφορηθεί την πλήρη λύση.

Αλλά μια θετική στάση είναι απαραίτητη όχι μόνο απέναντι σε αυτό που υποστηρίζει ο φιλόσοφος. Δεδομένου ότι η άσκηση της φιλοσοφίας είναι μια διαδικασία που γίνεται μεταξύ ατόμων, και η καλή θέληση (εύνοια) απέναντι στον συνομιλητή είναι αναγκαία. Με πολύ εντυπωσιακό τρόπο δείχνει ο Πλάτων ότι η συνομιλία μεταξύ του Σωκράτη και του Καλλικλή παύει να είναι πραγματική επικοινωνία, επειδή ο Καλλικλής δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον συνομιλητή του με καλή θέληση. Στην πραγματικότητα αποτελεί πεποίθηση του Πλάτωνα ότι η άσκηση της αληθινής φιλοσοφίας είναι δυνατή μόνο μεταξύ φίλων, και ότι η φιλοσοφική επιχειρηματολογία –αν θέλει να έχει όντως αποτελέσματα- μπορεί να συνίσταται μόνο σε «καλοπροαίρετες ανασκευές» (7^η Επιστολή, 344b 5). Η πεποίθηση αυτή, η οποία καθορίζει τον σχεδιασμό των χαρακτήρων σε όλους τους πλατωνικούς διαλόγους, γίνεται με ιδιαίτερη σαφήνεια αντιληπτή –εκτός από τον Γοργία- π.χ. στον Λύσιν, στο Συμπόσιο, στον Φαίδρο και στην Πολιτεία. Η «φιλία» στην περίπτωση αυτή δεν σημαίνει μια υποκειμενική, συμπτωματική συμπάθεια, δηλαδή απλώς ένα συναίσθημα, αλλά αποτελεί συνέπεια του κοινού προσανατολισμού προς το «θείο» και το «αιώνιο ον», εντέλει προς την Ιδέα του ίδιου του Αγαθού.

Ο Καλλικλής είναι σίγουρα ένας ακραίος χαρακτήρας. Ο Πλάτων, με τη χωρίς κανένα δισταγμό ανοιχτή ομολογία πίστης του Καλλικλή στην ανηθικότητα, τον σχεδίασε με συνειδητή προκλητικότητα: ως πρόκληση με αποδέκτες τους φιλοσοφικούς του αντιπάλους που αντιμετώπιζαν αρνητικά το γεγονός ότι θεμελιώνει την ηθική σε μια μεταφυσική διδασκαλία για την ψυχή και τις Ιδέες, αλλά και ως πρόκληση που έχει ως αποδέκτη τον μελλοντικό του αναγνώστη: εμάς δηλαδή, που έχουμε όλοι μέσα μας –τουλάχιστον δυνητικά- έναν Καλλικλή. Η συναρπαστικά όμοια με τη ζωή απεικόνιση μιας εχθρότητας προς την ηθική σε επίπεδο αρχής μας αναγκάζει να ξεκαθαρίσουμε και τη δική μας στάση –τη συνειδητή, και ακόμη περισσότερο την ασυνείδητη- απέναντι στο «δίκαιο του ισχυρότερου».

Thomas A. Szlezák, Πώς να διαβάζουμε τον Πλάτωνα 

[Εκδόσεις Θύραθεν, 2004, σελ. 20-24]