Το Κράτος Δικαίου όρος για την ανάπτυξη

Του Κώστα Χριστίδη

Στο αξεπέραστο έργο του «Ο πλούτος των Εθνών» ο Adam Smith, το έτος 1776, περιέγραψε αυτό που αποκαλούσε «στάσιμο κράτος»: την κατάσταση μιας άλλοτε πλούσιας χώρας που έχει παύσει να αναπτύσσεται. Χαρακτηριστικά μιας τέτοιας χώρας, τόνιζε ο Smith, είναι ότι τα ημερομίσθια της πλειονότητας του πληθυσμού διαμορφώνονταν σε αξιοθρήνητα χαμηλά επίπεδα και ότι μια διεφθαρμένη και μονοπωλιακή ελίτ είχε την ικανότητα να εκμεταλλεύεται το σύστημα δικαίου και διοίκησης προς ίδιον όφελος. […] Στο ίδιο έργο του έγραφε ότι «το προοδεύον κράτος είναι ευχάριστο και φιλικό για όλες τις διαφορετικές τάξεις της κοινωνίας, το στάσιμο είναι πληκτικό, το δε παρακμάζον, μελαγχολικό». Τον καιρό του Smith ήταν η Κίνα που είχε παραμείνει επί μακρόν στάσιμη και ο ίδιος έριχνε το φταίξιμο στους ελαττωματικούς νόμους και θεσμούς της χώρας αυτής, συμπεριλαμβανομένης της γραφειοκρατίας της. Σήμερα, αντιθέτως, αν ο Smith μπορούσε να επισκεφθεί τον κόσμο, θα έβλεπε μιαν αντιστροφή της κατάστασης: πολλές χώρες της Δύσης είναι στάσιμες ενώ η Κίνα αναπτύσσεται ταχύτατα. Που οφείλονται οι εξελίξεις αυτές;

Ο βαθυστόχαστος ιστορικός και ανατόμος των σύγχρονων κοινωνιών Niall Ferguson στο τελευταίο βιβλίο του «Ο Μεγάλος Εκφυλισμός»: Πως παρακμάζουν οι Θεσμοί και πεθαίνουν οι Οικονομίες» εντοπίζει το πρόβλημα στους νόμους και τους θεσμούς κάθε χώρας. Η Μεγάλη Ύφεση, λέγει, είναι απλώς σύμπτωμα ενός βαθύτερου Μεγάλου Εκφυλισμού θεσμικής φύσεως. Οι θεσμοί δεν είναι τίποτε άλλο από κανόνες και δομές, εντός των οποίων οι άνθρωποι οργανώνονται και δραστηριοποιούνται ομαδικά και ατομικά. 

Ένα ζωτικής σημασίας θεσμικό αντίβαρο στις πράξεις των πολιτών και οικονομικών παραγόντων είναι το Κράτος Δικαίου. Η δημοκρατία και η οικονομία δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς ένα αποτελεσματικό σύστημα διοίκησης, στο πλαίσιο του οποίου υλοποιείται η επιβολή των κανόνων που θεσπίζει η νομοθετική εξουσία, είναι δυνατή η προστασία των δικαιωμάτων του κάθε πολίτη και οι διαφορές μεταξύ των πολιτών και συλλογικών οντοτήτων μπορούν να επιλύονται με ειρηνικό και ορθολογικό τρόπο.

Τι συνιστά, όμως, ένα αποτελεσματικό σύστημα δικαιοσύνης, ένα λειτουργικό κράτος δικαίου; Στο βιβλίο του The Rule of Law ο Βρετανός ανώτατος δικαστικός λόρδος Tom Bingham, μεταξύ άλλων κριτηρίων αξιολόγησης ενός νομικού συστήματος, παραθέτει και τα εξής:  

v     Ο νόμος πρέπει να είναι προσιτός και όσο το δυνατόν κατανοητός, σαφής και προβλέψιμος.

v     Ζητήματα νόμιμων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων θα πρέπει να επιλύονται με εφαρμογή του νόμου και όχι με άσκηση διακριτικής ευχέρειας.

v     Οι νόμοι της επικράτειας θα πρέπει να ισχύουν εξ ίσου για όλους.

v     Οι υπουργοί και οι δημόσιοι αξιωματούχοι κάθε επιπέδου πρέπει να ασκούν τις εξουσίες που τους έχουν παραχωρηθεί με καλή πίστη, δίκαια και χωρίς υπέρβαση των ορίων της.

v     Ο νόμος πρέπει να παρέχει επαρκή προστασία των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

v     Πρέπει να παρέχονται τα μέσα για την επίλυση των διαφορών χωρίς υπερβολικές δαπάνες ή υπερβολικές καθυστερήσεις.

v     Οι διαδικασίες έκδοσης δικαστικών αποφάσεων θα πρέπει να είναι δίκαιες.

Μια από τις αλήθειες που είναι σήμερα ευρύτατα αποδεκτές είναι ότι το κράτος δικαίου –ιδίως στο μέτρο που θέτει περιορισμούς στην απληστία ενός ληστρικού κράτους- συντελεί καθοριστικά στην οικονομική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον νομπελίστα οικονομολόγο Douglas North, «η ανικανότητα των κοινωνιών να αναπτύξουν αποτελεσματικά και φτηνά μέσα επιβολής των συμβάσεων αποτελεί την πιο σημαντική πηγή τόσο της ιστορικής στασιμότητας όσο και της σύγχρονης υπανάπτυξης». Η επιβολή της ισχύος των συμβάσεων από ένα τρίτο μέρος είναι απαραίτητη προκειμένου να ξεπεραστεί η επιφυλακτικότητα όσων επιδίδονται σε οικονομικές συναλλαγές, ιδίως όταν μεσολαβούν σε αυτές μεγάλη χρονική και τοπική απόσταση. Η επιβολή αυτή σημαίνει, κατά βάση, την εξέλιξη του κράτους σε δύναμη εξαναγκασμού, ικανή να καθορίζει δικαιώματα ιδιοκτησίας και να επιβάλλει αποτελεσματικά την ισχύ των συμβάσεων, ταυτόχρονα, όμως, να περιορίζεται από την τάση κατάχρησης της εξουσίας του, ώστε να μην οικειοποιείται μέρος ή και το σύνολο του ιδιωτικού πλούτου (φυσικών ή νομικών προσώπων). Στην οικονομική σφαίρα, αυτή είναι η ουσιώδης λειτουργία του κράτους δικαίου.

Στην εποχή μας, οι χώρες που παρουσιάζουν μεγαλύτερη και διαρκέστερη ανάπτυξη είναι αυτές που διευκολύνουν την είσοδο νέων επιχειρήσεων στην αγορά με (με λίγες και σύντομες διαδικασίες), προστατεύουν καλύτερα τους επενδυτές με την υποχρέωση παροχής ευρείας πληροφόρησης, τακτικής λογοδοσίας και λειτουργίας σε συνθήκες διαφάνειας, καθιερώνουν σχετικά περιορισμένες αλλά αποτελεσματικές ρυθμίσεις, διατηρούν ένα όσο το δυνατόν σταθερότερο νομοθετικό πλαίσιο και –το κυριότερο- τα δικαστήριά τους λειτουργούν με μεγαλύτερη (λόγω πιο περιορισμένης τυπολατρίας) αποδοτικότητα, όπως αυτή μπορεί να μετρηθεί συγκριτικά από το χρόνο έκδοσης διάφορων κατηγοριών (π.χ. εξώσεων, είσπραξης απαιτήσεων, κ.λπ.).

Η αναβάθμιση του κράτους δικαίου στην χώρα μας, με την βελτίωση της ποιότητας των θεσπιζόμενων νόμων, την απαρέγκλιτη εφαρμογή τους έναντι όλων και την αποδοτικότερη λειτουργία των δικαστηρίων, αποτελεί την βασικότερη προϋπόθεση οικονομικής ανάπτυξης.  

Δημοσιεύτηκε στην ΕΣΤΙΑ (17 Ιανουαρίου 2014)