Ο Φρόυντ για το υπερεγώ

Πως θα μας φαινόταν αν μέσα στον καθένα μας… υπήρχε λοιπόν ένας τέτοιος φορέας, ο οποίος παρακολουθεί τα πάντα και θέλει να τιμωρεί; … Σχεδόν τίποτε άλλο δεν διαχωρίζουμε τόσο συχνά από το Εγώ μας, και δεν το αντιπαραθέτουμε τόσο συχνά σε αυτό, όσο τη συνείδησή μας. Θέλω να κάνω κάτι που θα μου δώσει ηδονή, αλλά δεν το κάνω επειδή η συνείδησή μου δεν το επιτρέπει. Ή, αφήνομαι να κάνω κάτι στο οποίο αντιτίθεται η φωνή της συνείδησής μου, επειδή περιμένω πως θα μου δώσει μεγάλη ηδονή, και εκ των υστέρων η συνείδησή μου με τιμωρεί επιπλήττοντάς με, προκαλώντας μου προσοχή ταραχή και κάνοντας με να αισθάνομαι τύψεις. Θα μπορούσα απλώς να πω πως αυτός ο ειδικός φορέας, τον οποίο αρχίζω να διακρίνω στο Εγώ μου, είναι η συνείδησή μου. Αλλά πιο συνετό θα ήταν ίσως να κρατήσουμε αυτόν τον φορέα ως κάτι το ανεξάρτητο, και να υποθέσουμε πως η συνείδηση δεν είναι παρά μόνο μια από τις λειτουργίες του, ενώ μια άλλη είναι η αυτοπαρατήρηση, η οποία αποτελεί ουσιώδες προαπαιτούμενο της κριτικής δραστηριότητας της συνείδησης. Και αφού όταν αναγνωρίσουμε πως κάτι έχει χωριστή ύπαρξη του δίνουμε και το δικό του όνομα, από εδώ και μπρος θα ονομάζω αυτόν τον φορέα Υπερεγώ.

Το Υπερεγώ επιβάλλει αυστηρότατα ηθικά κριτήρια στο Εγώ, που βρίσκεται στο έλεός του. Σε γενικές γραμμές εκπροσωπεί τις αξιώσεις της ηθικής – και αμέσως αναγνωρίζουμε πως η ηθική αίσθηση της ενοχής που έχουμε αποτελεί έκφραση της έντασης μεταξύ του Εγώ και του Υπερεγώ… Ακόμη και αν η συνείδηση είναι κάτι που βρίσκεται «μέσα μας», αυτό δεν συμβαίνει ευθύς εξαρχής. Κάτι πραγματικά αντίθετο στη σεξουαλικότητα, η οποία όντως υπάρχει από την αρχή της ζωής και δεν προστίθεται αργότερα. Όπως γνωρίζουμε όμως, τα μικρά παιδιά δεν είναι ηθικά πλάσματα και δεν έχουν ηθικές αναστολές απέναντι στις παρορμήσεις τους που τα ωθούν προς την ηδονή. Το ρόλο που αναλαμβάνει αργότερα το Υπερεγώ ασκεί αρχικά μια δύναμη εξωτερική, δηλαδή η πατρική εξουσία. Η πατρική εξουσία κυβερνά το παιδί προσφέροντας του αποδείξεις της αγάπης των γονιών ή απειλώντας το με τιμωρίες, οι οποίες δείχνουν στο παιδί πως έχει χάσει την αγάπη και από μόνες τους γίνονται επίφοβες. Αυτή η ρεαλιστική ανησυχία δεν είναι παρά ο πρόδρομος της μεταγενέστερης ηθικής ανησυχίας. Όσον καιρό αυτή κυριαρχεί δεν χρειάζεται να μιλούμε για Υπερεγώ και για συνείδηση. Μόνον εκ των υστέρων αναπτύσσεται η δευτερογενής κατάσταση (την οποία θεωρούμε φυσιολογική), όπου ο εξωτερικός εξαναγκασμός εσωτερικεύεται και το Υπερεγώ, παίρνοντας τη θέση του πατρικού φορέα, παρατηρεί, κατευθύνει και απειλεί το Εγώ όπως ακριβώς έκαναν οι γονείς στο παιδί.

(Sigmund Freud, New Introductory Lectures on Psychoanalysis [1933].

Διάλεξη 31, «Η ανατομία της ψυχικής προσωπικότητας»)

Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20^ο αιώνα 

[ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, 2002, σελ. 59]