Τρίτη 8 Μαρτίου 2016

Η περίπτωση του Σωκράτη

Ο Σωκράτης ήταν ο πιο Αθηναίος απ' όλους τους Αθηναίους […] ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο ασκούσε την πιο ανελέητη κριτική στη γενέτειρα του. […]

Όταν ο Αλκιβιάδης λέει στο «Συμπόσιο» για τον Σωκράτη: «Συχνά εύχομαι να μη βρισκόταν ανάμεσα στους ζωντανούς, κι ωστόσο ξέρω πως, αν πραγματικά συνέβαινε αυτό, θα υπόφερα ακόμα περισσότερο, κι έτσι δεν ξέρω τι στάση να κρατήσω απέναντι σ’ αυτόν τον άνθρωπο», αυτός ο επαμφοτερισμός των αισθημάτων δεν περιοριζόταν στον Αλκιβιάδη, παρά ήταν η στάση ολόκληρης της πόλης απέναντι σ' αυτόν τον μπουφόνικο Σαβοναρόλα. Ο Σωκράτης σαγήνευε τους συμπατριώτες του, άλλο τόσο όμως τους έδινε στα νεύρα. Ο ίδιος θεωρούσε ότι το καθήκον της ζωής του ήταν η «ανθρωπογνωσία», δηλαδή γύριζε εδώ κι εκεί κι απόδειχνε στους ανθρώπους ότι δεν σκαμπάζανε γρυ, ούτε καν οι ειδικοί στους τομείς της ειδικότητάς τους. Εννοείται ότι μ’ αυτό τον τρόπο δεν γινόταν και πολύ δημοφιλής, πολύ περισσότερο αφού χρησιμοποιούσε το μέσο της «ειρωνείας»: καμωνόταν δηλαδή πως τάχα αυτός ήταν ο ανήξερος που έψαχνε να βρει τη γνώση, τυλίγοντας έτσι τα θύματά του με δολερές ερωτήσεις (η λέξη ειρωνεία βγαίνει από το ρήμα ερώμαι, που σημαίνει ρωτάω), ώσπου τους εξέθετε.

Συγγενική μ' αυτή τη μέθοδο ήταν μια άλλη, κάπως σοβαρότερη, που ο Σωκράτης ονόμαζε «μαιευτική»: η προσπάθεια να οδηγήσει τους μαθητές του, χάρη σε εύστοχες ερωτήσεις, στη γνώση του εαυτού τους και του κόσμου.

Όμως ένα γνήσια φιλοσοφικό και μάλιστα καλλιτεχνικό γνώρισμά του ήταν ότι πάντα άφηνε το ρόπαλο της ειρωνείας του να πέφτει πάνω στον ίδιο τον εαυτό του: διαφορετικά οι αιώνιες λεπτολογίες και προσβολές του θα ήταν αφόρητες. Σ' αυτή του τη μεγαλοφυή ικανότητα να μην παίρνει σοβαρά τον εαυτό του θυμίζει τον Σω, που κι αυτός εφαρμόζει μια πολύ παρόμοια, έμμεση μέθοδο ηθικής διαπαιδαγώγησης και μπορεί εξίσου εύκολα να θεωρηθεί από έναν άξεστο κυνικός και διαλυτικός, στρεψόδικος και αρνητής κάθε αξίας. Η κοινή αδυναμία αυτών των δύο στοχαστών είναι ο ηθικός ορθολογισμός τους, μόνο που εδώ ο Σωκράτης προχωρούσε πολύ μακρύτερα από τον Σω: ακολούθησε αυτή την τάση ως τα άκρα, και σ' αυτό ήταν γνήσιος σοφιστής. Για τον Σωκράτη, το να «κατανοεί» κανείς κάτι δε σημαίνει να το κατέχει με το ένστικτο, αλλά να έχει σαφή λογική αντίληψη γι' αυτό. Ενάρετος είναι κατά τη γνώμη του αυτός που ενεργεί σύμφωνα με σαφείς και εμπεδωμένες έννοιες· κάθε αρετή είναι διδάξιμη και εκμαθήσιμη, γιατί είναι μια γνώση: όχι μόνον η σύνεση και η δικαιοσύνη, αλλά και η καλοσύνη και η γενναιότητα.

Δε χρειάζεται βέβαια να τονίσουμε ότι στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: μόνον όποιος κάνει το καλό χωρίς να οδηγείται σ' αυτό από λογικούς συλλογισμούς είναι αληθινά ενάρετος και μόνον όποιος αντιμετωπίζει τον κίνδυνο χωρίς να τον πολυσκέφτεται είναι αληθινά γενναίος. Αλλά ούτε η γνώση του σωστού μέτρου, που πρέπει να τηρούμε οι ίδιοι και να εφαρμόζουμε στους άλλους, δεν αρκεί για να κάνει κάποιον συνετό και δίκαιο. Γι' αυτόν το λόγο η σωκρατική ηθική, παρά τη μεγάλη επίδραση που εξάσκησε στις μεταγενέστερες εποχές, είναι καταδικασμένη σε μόνιμη στειρότητα. Ο πλατωνικός Σωκράτης το λέει αυτό κάπου ο ίδιος, αναγνωρίζοντας τα όριά του: «Ο θεός μου ανάθεσε να βοηθάω στη γέννα, αλλά δεν μου έδωσε το χάρισμα να γεννάω ο ίδιος».

Ενώ ως εκείνη τη στιγμή οι φιλόσοφοι σπαζοκεφάλιαζαν για τη δομή και το νόημα της εξωτερικής φύσης, ο Σωκράτης ανακάλυψε κάποια μέρα ότι η αναζήτηση της παγκόσμιας αρχής είναι μάταιη και δεν είναι καν τόσο σημαντική· το αληθινό καθήκον της φιλοσοφίας είναι η διαφώτιση του εαυτού μας και η αποκρυστάλλωση της θέλησής μας, δηλαδή η γνώση του εαυτού μας και του καλού. Αυτό σήμαινε μια στροφή προς τη θρησκεία, κι εδώ μπορούμε να συγκρίνουμε τον Σωκράτη με τον Ντοστογιέφσκι, του οποίου άλλωστε η νεκρική μάσκα έχει εντυπωσιακή ομοιότητα με τον ιδιόρρυθμο Αθηναίο φιλόσοφο. Είναι το κεφάλι του εξαγνισμένου εγκληματία που γίνεται άγιος. Λέγεται ότι μια φορά ένας κάποιος Ζώπυρος είπε στον Σωκράτη ότι η φυσιογνωμία του φανερώνει ευτελές φρόνημα και χυδαία πάθη. Ενώ όλοι γέλασαν γι' αυτή την ολοφάνερα λαθεμένη διάγνωση, ο Σωκράτης, υπερασπίσθηκε τον Ζώπυρο, δηλώνοντας ότι στ' αλήθεια έχει αυτές τις καταβολές, αλλά τις ξεπέρασε με την αυτοπειθαρχία. Όποια σχέση έχει ο Σωκράτης με τη σοφιστική φιλοσοφία, την ίδια σχέση έχει και ο Ντοστογιέφσκι με τον «μπολσεβικισμό»: τον καταπολεμάει με πάθος θεωρώντας τον τον υπ' αριθμόν ένα εχθρό και σατανά, κι ωστόσο μάχεται ενάντια στον ίδιο τον εαυτό του, ενάντια στο κομμάτι «μπολσεβικισμού» που φωλιάζει μέσα του. Άλλωστε, ο Ντοστογιέφσκι λίγο έλειψε να εκτελεσθεί ως «μπολσεβίκος». Ακόμα και η σχεδόν παθολογική μανία του να μιλάει για όλα θυμίζει τον Σωκράτη. Αλλά εκείνο που τους κάνει να συγγενεύουν περισσότερο απ’ όλα τ' άλλα είναι ένα μυστικιστικό στοιχείο που εκδηλωνόταν με υπνοβασίες, εκστάσεις και διχασμούς προσωπικότητας. Το περιώνυμο «δαιμόνιο» ήταν ένα πολύ μυστηριώδες φαινόμενο, που αναμφίβολα είχε τον χαρακτήρα παραισθήσεων.

Οπωσδήποτε, είναι βέβαιο ότι ο Σωκράτης δεν ήταν καθόλου τόσο ευχάριστος τύπος όσο τον παρουσίασε ο Διαφωτισμός του δέκατου όγδοου και ο φιλελευθερισμός του δέκατου ένατου αιώνα.

Egon Friedell, Πολιτιστική ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας

[Εκδόσεις Πορεία, 1994, σελ. 271-274]


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου