Στο IV Κεφάλαιο
«Οι θεωρητικοί απέναντι στην κοινωνική κρίση και στο πρόβλημα της άνισης
κατανομής του πλούτου» του βιβλίου «Το τέλος της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας»
της καθηγήτρια της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο VIII του
Παρισιού Claude Mosse, το
οποίο κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Παπαζήση το 1978 σε επιμέλεια Γ. Κ. Βλάχου,
παρουσιάζονται οι λύσεις που πρότειναν οι συγγραφείς του 4ου αιώνα π.Χ.
[…] στην αναζήτηση της ευτυχισμένης Πόλεως […] Η συγγραφέας διακρίνει τρία
ρεύματα στην ελληνική σκέψη, […]: Είναι ο «κομμουνισμός», η ενίσχυση των μεσαίων τάξεων και ο ιμπεριαλισμός.
Οι ιμπεριαλιστικές θεωρίες παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική εξέλιξη κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα. […] Τις παραμονές της μακεδονικής επιθέσεως, δεν τίθεται πια ζήτημα για την Αθήνα να ασκήσει μια οποιαδήποτε ηγεμονία πάνω στους Έλληνες, αλλά μόνο να κατακτήσει μαζί τους την περσική αυτοκρατορία. […]
Περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, οι πολιτικοί άντρες του 5ου αιώνα, είχαν κατανοήσει ότι η κοινωνική ισορροπία της Πόλεως ήταν συνδεδεμένη με την κυριαρχία που ασκούσε η Αθήνα πάνω στους συμμάχους της. Αντίπαλοι και οπαδοί της δημοκρατίας το αναγνωρίζουν σιωπηρά. Η ηγεμονία προμήθευε στην Αθήνα, ότι της ήταν αναγκαίο, όχι μόνο –πράγμα που είχε αξία στα μάτια των Αθηναίων ηγετών- τα προϊόντα που η Αθήνα δε διέθετε σε επαρκή ποσότητα, ιδιαίτερα το σιτάρι, αλλά και τις πρώτες ύλες για τη ναυπηγική τους δούλους, των οποίων η ζήτηση ολοένα μεγάλωνε, και ιδίως την εισφορά που τροφοδοτούσε κανονικά το θησαυρό της Αθήνας, γη όπου μπορούσαν να εγκαθιστούν τους απόρους, αγορές για τα προϊόντα της αθηναϊκής βιομηχανίας. […]
Η αθηναϊκή ηγεμονία κατέρρευσε ωστόσο το 404. Οι απόπειρες που έγιναν για την ανασύστασή της από το 377 και πρωτύτερα ακόμη (η προσπάθεια του Κόνωνα είναι προγενέστερη από εκείνη του Τιμόθεου) αποδείχτηκαν άκαρπες. […] η Αθήνα δεν είναι πια σε θέση με τη μέθοδο που ως τώρα διέθετε, την υποδούλωση δηλαδή των άλλων Ελλήνων, να λύσει το αγροτικό πρόβλημα που ολοένα ανακύπτει […] Οι καθαρά θεωρητικοί καταδικάζουν τόσο το οικονομικό όσο και τον πολιτικό ιμπεριαλισμό. Ο Πλάτων αποδοκιμάζει ανοιχτά τους αθηναίους ηγέτες του 5ου αιώνα, οι οποίοι, στρέφοντας την Αθήνα προς τη θαλασσοκρατορία, έγιναν αίτιοι όλων των δεινών που δοκίμασε η Πόλη. Όσο για τον Αριστοτέλη, καταδικάζει το αθηναϊκό ιμπεριαλισμό στο όνομα της δικαιοσύνης: η ηγεμονία της Αθήνας πάνω στους συμμάχους της είναι παράνομη, γιατί δεν έγινε ελεύθερα αποδεκτή αλλά επιβλήθηκε με τη βία.
Αν εντούτοις ο ιμπεριαλισμός καταδικάζεται από τους θεωρητικούς στην κλασική και παραδοσιακή μορφή του, φαίνεται όμως ότι ορισμένοι από αυτούς άρχισαν να βλέπουν ως δυνατή λύση του κοινωνικού προβλήματος και της κρίσεως που περνά γενικά ο ελληνικός κόσμος και ειδικότερα η Αθήνα, μιαν άλλη μορφή ιμπεριαλισμού, σε βάρος όχι πια των Ελλήνων αλλά των βαρβάρων. Ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα, ο Ξενοφών εκθέτει αυτή την ιδέα στην «Ανάβαση», όταν προτείνει να ιδρυθεί στη Θράκη μια αποικία με τους παλιούς μισθοφόρους της εκστρατείας των Δεκασχιλίων.
Ο νέος όμως αυτός ιμπεριαλισμός επρόκειτο να βρει στο πρόσωπο του Ισοκράτη το θεωρητικό του απολογητή, τον ειλικρινέστερο εκφραστή του: Στον «Πανηγυρικό» ήδη, όπου ωστόσο προσπαθούσε να δικαιολογήσει τον ιμπεριαλισμό του 5ου αιώνα, ο Ισοκράτης προτείνει στους Έλληνες «να εκμεταλλευτούν ακίνδυνα όλη την Ασία», και να «αντλήσουν μεγάλα πλούτη από ξένα εδάφη». Στο λόγο «Περί ειρήνης» κατονομάζει μια από τις χώρες στις οποίες θα έπρεπε να ασκηθεί η αθηναϊκή ηγεμονία, σε συνεργασία με τους άλλους Έλληνες: Τη Θράκη, την οποία είχε σκεφθεί ήδη ο Ξενοφών. Κυρίως όμως στο «Φίλιππο» και στον «Παναθηναϊκό», τους δύο τελευταίους του λόγους, εκθέτει καθαρά το σκοπό που οι Έλληνες όφειλαν να επιδιώξουν, να δώσουν τέλος στις διαφωνίες που τους χωρίζουν και να προπαρασκευάσουν ενωμένοι, την κατάκτηση της Ασίας, από την Κιλικία ως τη Σινώπη. Εκεί, θα μπορούσαν να εγκαταστήσουν όλους εκείνους οι οποίοι, σήμερα στερούνται τα απαραίτητα και είναι γι’ αυτό το λόγο ταραχοποιά στοιχεία μονίμως επικίνδυνα, τόσο στο εσωτερικό των πόλεων όσο και ανάμεσα στους απάτριδες μισθοφόρους. Θα μπορούσαν να ιδρύσουν πόλεις, που θα αποτελούσαν για τον ελληνικό κόσμο ένα οχυρό μπροστά στην ανατολική απειλή. Όσο για τους κατοίκους των κατακτημένων χωρών, θα υποβιβαστούν σε είλωτες των Ελλήνων. Η μορφή αυτή ιμπεριαλισμού σε βάρος των βαρβάρων ήταν εκ των προτέρων καταξιωμένη στα μάτια των θεωρητικών, δεδομένου ότι ο βάρβαρος είναι από τη φύση του δούλος που πρέπει να έχει αφέντη.
Η υποταγή του βαρβαρικού κόσμου, και κυρίως των χωρών που υπάγονταν στην εξουσία του μεγάλου Βασιλιά είναι για τους Αθηναίους στοχαστές του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα μια από τις δυνατές λύσεις της βαθειάς κοινωνικής κρίσεως που περνά ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος και που η Αθήνα δεν αποφεύγει παρά μόνο επειδή η δημοκρατία εξασφαλίζει στο Δήμο τη συντήρησή του.
Πρέπει όμως να βρεθούν τα μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της κατακτήσεως του βαρβαρικού κόσμου. Και πάλι ο Ισοκράτης θα προσπαθήσει να υποδείξει τους ευνοϊκούς παράγοντες αυτής της επιχείρησης. Σ’ ένα περίφημο απόσπασμα του «Πανηγυρικού», είχε ήδη δείξει ότι την κατάπτωση της περσικής αυτοκρατορίας δεν μπορούσε παρά να είναι ευνοϊκή για ναι συνδυασμένη επιχείρηση των Ελλήνων εναντίον των Βαρβάρων. Έπρεπε όμως πρώτα να επιτευχθεί αυτή η ενότητα. Σε όλη του τη ζωή ο Ισοκράτης προσπάθησε να κάνει αισθητή την αναγκαιότητα της: δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι στην αρχή της σταδιοδρομίας του υπολόγιζε στην Αθήνα και ότι σαράντα χρόνια αργότερα στράφηκε προς το Φίλιππο της Μακεδονίας. Κατά την αντίληψή του, η Αθήνα δεν μπορούσε να τεθεί επικεφαλής μιας ελληνικής συμμαχίας παρά μόνο αν αποφάσιζε να παραιτηθεί από τον ιμπεριαλισμό και ιδίως αν επέφερε ριζικές τροποποιήσεις στο πολίτευμά της. Η λύση του κοινωνικού προβλήματος, της γενικής κρίσεως που περνούσε ο ελληνικός κόσμος δε θα ήταν δυνατό να βρεθεί παρά μόνο έπειτα από μια πολιτική μεταρρύθμιση. Επειδή δεν στάθηκε δυνατό να γίνει μια τέτοια μεταρρύθμιση, ο Ισοκράτης στράφηκε προς άλλες ηγεμονίες.
Δημοσιεύτηκε στον ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ στις 27 Ιουνίου 1996
Οι ιμπεριαλιστικές θεωρίες παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική εξέλιξη κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα. […] Τις παραμονές της μακεδονικής επιθέσεως, δεν τίθεται πια ζήτημα για την Αθήνα να ασκήσει μια οποιαδήποτε ηγεμονία πάνω στους Έλληνες, αλλά μόνο να κατακτήσει μαζί τους την περσική αυτοκρατορία. […]
Περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, οι πολιτικοί άντρες του 5ου αιώνα, είχαν κατανοήσει ότι η κοινωνική ισορροπία της Πόλεως ήταν συνδεδεμένη με την κυριαρχία που ασκούσε η Αθήνα πάνω στους συμμάχους της. Αντίπαλοι και οπαδοί της δημοκρατίας το αναγνωρίζουν σιωπηρά. Η ηγεμονία προμήθευε στην Αθήνα, ότι της ήταν αναγκαίο, όχι μόνο –πράγμα που είχε αξία στα μάτια των Αθηναίων ηγετών- τα προϊόντα που η Αθήνα δε διέθετε σε επαρκή ποσότητα, ιδιαίτερα το σιτάρι, αλλά και τις πρώτες ύλες για τη ναυπηγική τους δούλους, των οποίων η ζήτηση ολοένα μεγάλωνε, και ιδίως την εισφορά που τροφοδοτούσε κανονικά το θησαυρό της Αθήνας, γη όπου μπορούσαν να εγκαθιστούν τους απόρους, αγορές για τα προϊόντα της αθηναϊκής βιομηχανίας. […]
Η αθηναϊκή ηγεμονία κατέρρευσε ωστόσο το 404. Οι απόπειρες που έγιναν για την ανασύστασή της από το 377 και πρωτύτερα ακόμη (η προσπάθεια του Κόνωνα είναι προγενέστερη από εκείνη του Τιμόθεου) αποδείχτηκαν άκαρπες. […] η Αθήνα δεν είναι πια σε θέση με τη μέθοδο που ως τώρα διέθετε, την υποδούλωση δηλαδή των άλλων Ελλήνων, να λύσει το αγροτικό πρόβλημα που ολοένα ανακύπτει […] Οι καθαρά θεωρητικοί καταδικάζουν τόσο το οικονομικό όσο και τον πολιτικό ιμπεριαλισμό. Ο Πλάτων αποδοκιμάζει ανοιχτά τους αθηναίους ηγέτες του 5ου αιώνα, οι οποίοι, στρέφοντας την Αθήνα προς τη θαλασσοκρατορία, έγιναν αίτιοι όλων των δεινών που δοκίμασε η Πόλη. Όσο για τον Αριστοτέλη, καταδικάζει το αθηναϊκό ιμπεριαλισμό στο όνομα της δικαιοσύνης: η ηγεμονία της Αθήνας πάνω στους συμμάχους της είναι παράνομη, γιατί δεν έγινε ελεύθερα αποδεκτή αλλά επιβλήθηκε με τη βία.
Αν εντούτοις ο ιμπεριαλισμός καταδικάζεται από τους θεωρητικούς στην κλασική και παραδοσιακή μορφή του, φαίνεται όμως ότι ορισμένοι από αυτούς άρχισαν να βλέπουν ως δυνατή λύση του κοινωνικού προβλήματος και της κρίσεως που περνά γενικά ο ελληνικός κόσμος και ειδικότερα η Αθήνα, μιαν άλλη μορφή ιμπεριαλισμού, σε βάρος όχι πια των Ελλήνων αλλά των βαρβάρων. Ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα, ο Ξενοφών εκθέτει αυτή την ιδέα στην «Ανάβαση», όταν προτείνει να ιδρυθεί στη Θράκη μια αποικία με τους παλιούς μισθοφόρους της εκστρατείας των Δεκασχιλίων.
Ο νέος όμως αυτός ιμπεριαλισμός επρόκειτο να βρει στο πρόσωπο του Ισοκράτη το θεωρητικό του απολογητή, τον ειλικρινέστερο εκφραστή του: Στον «Πανηγυρικό» ήδη, όπου ωστόσο προσπαθούσε να δικαιολογήσει τον ιμπεριαλισμό του 5ου αιώνα, ο Ισοκράτης προτείνει στους Έλληνες «να εκμεταλλευτούν ακίνδυνα όλη την Ασία», και να «αντλήσουν μεγάλα πλούτη από ξένα εδάφη». Στο λόγο «Περί ειρήνης» κατονομάζει μια από τις χώρες στις οποίες θα έπρεπε να ασκηθεί η αθηναϊκή ηγεμονία, σε συνεργασία με τους άλλους Έλληνες: Τη Θράκη, την οποία είχε σκεφθεί ήδη ο Ξενοφών. Κυρίως όμως στο «Φίλιππο» και στον «Παναθηναϊκό», τους δύο τελευταίους του λόγους, εκθέτει καθαρά το σκοπό που οι Έλληνες όφειλαν να επιδιώξουν, να δώσουν τέλος στις διαφωνίες που τους χωρίζουν και να προπαρασκευάσουν ενωμένοι, την κατάκτηση της Ασίας, από την Κιλικία ως τη Σινώπη. Εκεί, θα μπορούσαν να εγκαταστήσουν όλους εκείνους οι οποίοι, σήμερα στερούνται τα απαραίτητα και είναι γι’ αυτό το λόγο ταραχοποιά στοιχεία μονίμως επικίνδυνα, τόσο στο εσωτερικό των πόλεων όσο και ανάμεσα στους απάτριδες μισθοφόρους. Θα μπορούσαν να ιδρύσουν πόλεις, που θα αποτελούσαν για τον ελληνικό κόσμο ένα οχυρό μπροστά στην ανατολική απειλή. Όσο για τους κατοίκους των κατακτημένων χωρών, θα υποβιβαστούν σε είλωτες των Ελλήνων. Η μορφή αυτή ιμπεριαλισμού σε βάρος των βαρβάρων ήταν εκ των προτέρων καταξιωμένη στα μάτια των θεωρητικών, δεδομένου ότι ο βάρβαρος είναι από τη φύση του δούλος που πρέπει να έχει αφέντη.
Η υποταγή του βαρβαρικού κόσμου, και κυρίως των χωρών που υπάγονταν στην εξουσία του μεγάλου Βασιλιά είναι για τους Αθηναίους στοχαστές του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα μια από τις δυνατές λύσεις της βαθειάς κοινωνικής κρίσεως που περνά ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος και που η Αθήνα δεν αποφεύγει παρά μόνο επειδή η δημοκρατία εξασφαλίζει στο Δήμο τη συντήρησή του.
Πρέπει όμως να βρεθούν τα μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της κατακτήσεως του βαρβαρικού κόσμου. Και πάλι ο Ισοκράτης θα προσπαθήσει να υποδείξει τους ευνοϊκούς παράγοντες αυτής της επιχείρησης. Σ’ ένα περίφημο απόσπασμα του «Πανηγυρικού», είχε ήδη δείξει ότι την κατάπτωση της περσικής αυτοκρατορίας δεν μπορούσε παρά να είναι ευνοϊκή για ναι συνδυασμένη επιχείρηση των Ελλήνων εναντίον των Βαρβάρων. Έπρεπε όμως πρώτα να επιτευχθεί αυτή η ενότητα. Σε όλη του τη ζωή ο Ισοκράτης προσπάθησε να κάνει αισθητή την αναγκαιότητα της: δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι στην αρχή της σταδιοδρομίας του υπολόγιζε στην Αθήνα και ότι σαράντα χρόνια αργότερα στράφηκε προς το Φίλιππο της Μακεδονίας. Κατά την αντίληψή του, η Αθήνα δεν μπορούσε να τεθεί επικεφαλής μιας ελληνικής συμμαχίας παρά μόνο αν αποφάσιζε να παραιτηθεί από τον ιμπεριαλισμό και ιδίως αν επέφερε ριζικές τροποποιήσεις στο πολίτευμά της. Η λύση του κοινωνικού προβλήματος, της γενικής κρίσεως που περνούσε ο ελληνικός κόσμος δε θα ήταν δυνατό να βρεθεί παρά μόνο έπειτα από μια πολιτική μεταρρύθμιση. Επειδή δεν στάθηκε δυνατό να γίνει μια τέτοια μεταρρύθμιση, ο Ισοκράτης στράφηκε προς άλλες ηγεμονίες.
Δημοσιεύτηκε στον ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ στις 27 Ιουνίου 1996
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου