Τα κύρια πολιτικά σχήματα του ρομαντισμού

[…] Είναι εφικτό, πιστεύουμε, να τακτοποιήσουμε κάπως αυτό το πολιτικό-πολιτιστικό πάζλ, αν σκιαγραφήσουμε μια τυπολογία των κύριων πολιτικών σχημάτων του ρομαντισμού. Πρόκειται φυσικά για «ιδεώδεις τύπους» (με τη βεμπεριανή έννοια) πού μπορούν να συνδυαστούν και να συναρθρωθούν με διάφορους τρόπους στο έργο του κάθε συγγραφέα.

1. Ο «παρελθοντολογικός» ή «οπισθοδρομικός» ρομαντισμός, ο οποίος αποσκοπεί στην επαναφορά της προηγούμενης κοινωνικής κατάστασης. Θεωρούμε προτιμότερους αυτούς τους όρους από τον όρο «Αντιδραστικός», πού είναι πολύ περιοριστικός εξ αίτιας της άμεσης αναφοράς του στην αντίδραση ενάντια στη γαλλική Επανάσταση. Το ρεύμα αυτό, του οποίου ο Νοβάλις είναι ίσως ο πιο συγκροτημένος εκπρόσωπος, δεν επιθυμεί μια διατήρηση του status quo, αλλά μια παλινδρόμηση προς τον καθολικό μεσαίωνα, πριν από τη Μεταρρύθμιση, την Αναγέννηση και την ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας.

2.  Ο συντηρητικός ρομαντισμός πού, σε αντίθεση με τον προηγούμενο, επιθυμεί απλώς τη διατήρηση της κοινωνίας και τού κράτους, έτσι όπως υπάρχουν στις χώρες όπου δεν εισχώρησε η γαλλική Επανάσταση (η Αγγλία και η Γερμανία στα τέλη τού 18ου αιώνα), και την αποκατάσταση των δομών πού επικρατούσαν στη Γαλλία το 1789 - δομές πού περικλείουν ήδη μια ειδική συνάρθρωση προκαπιταλιστικών και καπιταλιστικών μορφών. Ο Μπέρκ, με τον περίφημο λίβελό του Σκέψεις γύρω από τη γαλλική Επανάσταση (1798), μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πρώτος σημαντικός εκπρόσωπος αυτού τού ρεύματος.

3.  Ο ρομαντισμός της απογοήτευσης, για τον όποιο η παλινδρόμηση είναι αδύνατη, όποια κι αν ήταν τα κοινωνικά και πολιτιστικά προτερήματα των προκαπιταλιστικών κοινωνιών· ο βιομηχανικός καπιταλισμός, παρά τα ελαττώματα του και την πολιτιστική παρακμή πού συνεπάγεται από ορισμένες απόψεις, είναι ένα ανεπίστροφο φαινόμενο πού πρέπει να γίνει αποδεκτό. Αυτή η θέση υποστηρίζεται κυρίως από τους γερμανούς κοινωνιολόγους της καμπής τού αιώνα, όπως ο Τέννις, και ως ένα βαθμό ο Μάξ Βέμπερ.

4.  Ο επαναστατικός (και/ή ουτοπικός) ρομαντισμός πού απορρίπτει ταυτόχρονα την αυταπάτη μιας επιστροφής στις κοινότητες τού παρελθόντος και τη συμφιλίωση με το καπιταλιστικό παρόν, αναζητώντας μια διέξοδο στην ελπίδα τού μέλλοντος. Σ’ αυτό το ρεύμα -πού βρίσκουμε πολλούς σοσιαλιστές θεωρητικούς, από τον Φουριέ ως τον Γκούσταβ Λαντάουερ και τον Ερνστ Μπλόχ- η νοσταλγία τού παρελθόντος δεν εξαφανίζεται, αλλά μετουσιώνεται σε αγωνία για το μετακαπιταλιστικό μέλλον.

Ο επαναστατικός ρομαντισμός ξεχωρίζει επίσης από τα άλλα ρομαντικά ρεύματα ως προς τον τύπο προκαπιταλιστικής κοινωνίας πού του χρησιμεύει ως αναφορά […] Η χρυσή προκαπιταλιστική εποχή διαφέρει ανάλογα με τούς συγγραφείς, αλλά δεν είναι αυτή πού επικαλούνται οι παρελθοντολογικοί ή συντηρητικοί ρομαντικοί: είναι μια «φυσική κατάσταση» λίγο ή πολύ μυθική στον Ρουσώ και τον Φουριέ, ο παλαιός ιουδαϊσμός στον Μωυσή Χές, η αρχαία Ελλάδα στον Χέλντερλιν, τον νεαρό Λούκατς καί πολλούς άλλους, ο «κομμουνισμός των Ίνκας» στον περουβιανό μαρξιστή Χοσέ Κάρλος Μαριατέγκουι, οι παραδοσιακές αγροτικές κοινότητες στους ρώσους λαϊκιστές και τον Γκούσταβ Λαντάουερ, κλπ.

Ο Μάρτιν Μπούμπερ πρότεινε, σχετικά με τη σκέψη του Γκούσταβ Λαντάουερ, μια διατύπωση πού νομίζουμε ότι εκφράζει εξαιρετικά το πνεύμα αυτής της πολύ ειδικής παραλλαγής του ρομαντισμού: «Αυτό πού έχει υπ’ όψη του είναι, σε τελευταία ανάλυση, μια επαναστατική διατήρηση: η επαναστατική επιλογή των στοιχείων εκείνων του κοινωνικού όντος πού αξίζει να διατηρηθούν και να χρησιμεύσουν για τη νέα οικοδόμηση». Πρόκειται κάποτε για στοιχεία πού δεν υπάρχουν πια, οπότε δεν τίθεται το ζήτημα της διατήρησης, αλλά μιας μορφής αναγέννησης. Το ουσιαστικό είναι το εξής: η επανάσταση (ή η ουτοπία) πρέπει να οικειοποιηθεί ορισμένες πτυχές, ορισμένες διαστάσεις, ορισμένα κοινωνικά, πολιτιστικά και πνευματικά ανθρώπινα προτερήματα των προκαπιταλιστικών κοινοτήτων. Αυτή η λεπτή διαλεκτική ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον περνάει συχνά μέσα από μια ριζική, παθιασμένη και ασυμφιλίωτη άρνηση του παρόντος, δηλαδή του καπιταλισμού και της βιομηχανικής αστικής κοινωνίας.

Michael Lowy, Μαρξισμός και επαναστατικός ρομαντισμός

[Εκδόσεις Ουτοπία, 1985, σελ. 12-14]