Ηθική και πολιτική τρέλα η έλλειψη Κορεσμού

Του Robert Skidelsky

Την ώρα που μεταξύ των χωρών του ανεπτυγμένου κόσμου κυριαρχεί το ερώτημα για τον τρόπο επιστροφής στην πλήρη απασχόληση μετά την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης, ίσως να μας ωφελούσε εάν ρίχναμε μια ματιά στο προφητικό δοκίμιο που είχε συντάξει το 1930 ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, με τον τίτλο «Οικονομικές πιθανότητες για τα εγγόνια μας».

Η Γενική Θεωρία Απασχόλησης, Τόκου και Χρήματος του Κέινς, η οποία δημοσιεύθηκε το 1936, εξόπλιζε τις κυβερνήσεις με τα πνευματικά εργαλεία για την αντιμετώπιση της ανεργίας που οφείλεται σε φάσεις οικονομικής επιβράδυνσης. Σε αυτό το πρώιμο δοκίμιο όμως, ο Κέινς είχε κάνει το διαχωρισμό μεταξύ της ανεργίας που προκαλείται από προσωρινές φάσεις οικονομικής ύφεσης και αυτό που αποκαλούσε «τεχνολογική ανεργία», δηλαδή «ανεργία που οφείλεται στην ανακάλυψη μέσων εξοικονόμησης της χρήσης εργατικών χεριών, υπερβαίνοντας τους ρυθμούς, με τους οποίους μπορούμε να ανακαλύψουμε νέες εργασιακές χρήσεις».

Η θεωρία του Κέινς

Ο Κέινς υποστήριζε ότι θα ακούσουμε πολύ περισσότερα γι’ αυτό το είδος της ανεργίας στο μέλλον. Αλλά η εμφάνισή του, όπως εκτιμούσε ο ίδιος, αποτελούσε περισσότερο πηγή ελπίδας, παρά απόγνωσης. Και αυτό, διότι ήταν μια ένδειξη ότι τουλάχιστον ο ανεπτυγμένος κόσμος ήταν σε πορεία επίλυσης του «οικονομικού προβλήματος» -του προβλήματος έλλειψης θέσεων εργασίας, που κράτησε την ανθρωπότητα δεμένη σε μια επαχθή ζωή διαρκούς μόχθου. Οι μηχανές αντικαθιστούσαν με γοργούς ρυθμούς την ανθρώπινη εργασία, με την προοπτική της τεράστιας αύξησης της παραγωγής με ελάχιστη από την υπάρχουσα ανθρώπινη προσπάθεια. Στην πραγματικότητα ο Κέινς σκέφθηκε ότι μέχρι περίπου τη σημερινή εποχή (κατά τις αρχές του 21ου αιώνα) οι περισσότεροι άνθρωποι θα χρειάζεται να δουλεύουν μόνο 15 ώρες την εβδομάδα για να παραγάγουν όλα όσα χρειάζονται για την επιβίωση και την άνεσή τους.

Οι ανεπτυγμένες χώρες είναι σήμερα περίπου τόσο πλούσιες όσο είχε σκεφθεί ο Κέινς ότι θα ήταν, οι περισσότεροι όμως από εμάς δουλεύουν περισσότερο από 15 ώρες την εβδομάδα, αν και έχουμε περισσότερες διακοπές και η δουλειά μας έχει καταστεί λιγότερο απαιτητική -από πλευράς σωματικής κούρασης- κατά συνέπεια ζούμε περισσότερο.

Σε ευρύτερους όρους, όμως, η προφητεία για τεράστια αυξημένο ελεύθερο χρόνο για όλους δεν έχει εκπληρωθεί. Η διαδικασία της αυτοματοποίησης συνεχίζει και προχωρά με γοργούς ρυθμούς, όμως οι περισσότεροι από εκείνους που απασχολούνται χρειάζεται να δουλέψουν κατά μέσο όρο σαράντα ώρες την εβδομάδα. Στην πραγματικότητα οι ώρες εργασίας δεν έχουν μειωθεί από τις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Ταυτοχρόνως, «η τεχνολογική ανεργία» κινείται ανοδικά. Από την εποχή της δεκαετίας του ’80, δεν έχουμε ποτέ ανακτήσει τα επίπεδα πλήρους απασχόλησης των δεκαετιών του ’50 και του ’60. Εάν οι περισσότεροι άνθρωποι συνεχίζουν και δουλεύουν κατά μέσο όρο 40 ώρες την εβδομάδα, μια σημαντική και ολοένα αυξανόμενη μειοψηφία βιώνει ανεπιθύμητο ελεύθερο χρόνο με τη μορφή της ανεργίας, υπο-απασχόλησης και αναγκαστικής απόσυρσης από την αγορά εργασίας. Και, κατά τη διαδικασία ανάκαμψης από την τρέχουσα ύφεση, οι περισσότεροι ειδικοί προβλέπουν ότι η συγκεκριμένη ομάδα θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο.

Όπερ και σημαίνει ότι έχουμε ήδη αποτύχει να μετατρέψουμε την ολοένα και αυξανόμενη τεχνολογική ανεργία σε αυξημένο, εκούσιο ελεύθερο χρόνο. Ο βασικός λόγος γι’ αυτό είναι ότι τη μερίδα του λέοντος στην αύξηση της παραγωγικότητας που έχει επιτευχθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια έχουν καρπωθεί οι ευκατάστατοι.

Από την εποχή της δεκαετίας του ’80 και ειδικότερα σε ΗΠΑ και Βρετανία, παρατηρούμε μια επιστροφή σε έναν άγριας μορφής, βάναυσο καπιταλισμό, όπως τον είχε περιγράψει ο Καρλ Μαρξ. Οι πλούσιοι και οι πολύ πλούσιοι κατάφεραν να γίνουν ακόμη πιο πλούσιοι, την ώρα που τα εισοδήματα των υπολοίπων παρέμειναν στάσιμα.

Κατά συνέπεια, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι τέσσερις ή πέντε φορές καλύτερα απ’ ό,τι το 1930. Και δεν θα πρέπει να αποτελεί απορίας άξιον που δουλεύουν περισσότερο απ’ όσο είχε προβλέψει ο Κέινς.

Ο σύγχρονος καπιταλισμός

Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Ο σύγχρονος καπιταλισμός τροφοδοτεί με κάθε τρόπο τη δίψα για κατανάλωση. Η ικανοποίησή της έχει αναδειχθεί στο υπέρτατο «ηρεμιστικό» της μοντέρνας κοινωνίας, η κίβδηλη ανταμοιβή μας που δουλεύουμε τρελές ώρες. Οι διαφημιστικές προβάλλουν ένα και μοναδικό μήνυμα: η ψυχή σου ανακαλύπτεται μέσα από το shopping.

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε το αίσθημα της έλλειψης κορεσμού ως προσωπική αδυναμία. Δεν είχε ιδέα για τη συλλογική, πολιτικά υποκινούμενη έλλειψη κορεσμού που εμείς χαρακτηρίζουμε οικονομική ανάπτυξη. Ο πολιτισμός του «πάντοτε περισσότερα» θα του είχε φανεί ως ηθική και πολιτική τρέλα. Και πέραν ενός συγκεκριμένου σημείου, πρόκειται και για οικονομική τρέλα. Και όχι μόνο ή κυρίως επειδή πολύ σύντομα θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τα φυσικά όρια της ανάπτυξης. Αλλά διότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε για πολύ ακόμη να εξοικονομούμε εργασιακό χρόνο ταχύτερα από το να βρίσκουμε νέους τρόπους απασχόλησης. Αυτός ο δρόμος οδηγεί σε διχασμό της κοινωνίας σε μειονότητα παραγωγών, επαγγελματιών, προϊσταμένων και χρηματοπιστωτικών κερδοσκόπων από τη μία πλευρά και στην πλειονότητα από κηφήνες και ανέργους από την άλλη.

Κατανάλωση και κερδοφορία

Πέραν των ηθικών επιπτώσεων, μια τέτοια κοινωνία θα αντιμετώπιζε ένα κλασικό δίλημμα: πώς να συμβιβάσει την ακατάπαυστη πίεση για κατανάλωση με τη στασιμότητα στην κερδοφορία. Μέχρι στιγμής, η απάντηση ήταν μέσω δανεισμού, οδηγώντας στη συσσώρευση των τεράστιων χρεών που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ανεπτυγμένες οικονομίες. Είναι φανερό ότι αυτό δεν μπορεί να συνεχισθεί και ότι δεν αποτελεί απάντηση σε όλα, καθώς συνεπάγεται την περιοδική κατάρρευση της μηχανής παραγωγής πλούτου.

Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε με επιτυχία την αυτοματοποίηση της παραγωγής μας χωρίς να σκεφθούμε τη στάση μας προς την κατανάλωση, εργασία, ελεύθερο χρόνο και τον καταμερισμό εισοδήματος. Χωρίς τέτοιες προσπάθειες κοινωνικής φαντασίας, η ανάκαμψη από την τρέχουσα κρίση θα αποτελέσει απλώς «προοίμιο» για πιο καταστροφικούς κινδύνους στο μέλλον.

Το νέο βιβλίο του καθηγητή πολιτικής οικονομίας, Robert Skidelsky, σε συνεργασία με τον Edward Skidelsky, έχει τίτλο «How Much is Enough?».

Πηγή: ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ Σάββατο 21/07/12