Η θεολογία του Πλάτωνα

Στον Τίμαιο, ο Πλάτων περιγράφει τη δημιουργία του σύμπαντος ως το προϊόν εργασίας ενός θεϊκού δημιουργού που επιτελεί το έργο του, έχοντας ως σημείο αναφοράς ένα πρότυπο –ένα σύστημα ορθολογικών αρχών που οφείλουν να ενσωματωθούν στην ύλη, έτσι ώστε να προαχθεί ένα ενοποιημένο αποτέλεσμα. Στο βαθμό που το σύμπαν μπορεί να θεωρηθεί ότι παρουσιάζει ορθολογική δομή, είμαστε σε θέση να το κατανοήσουμε ως το αποτέλεσμα του Λόγου. Αντίθετα, στο βαθμό που αυτό είναι ενσωματωμένο σε υλικά που περιορίζουν το Λόγο και επιτρέπουν την αποτυχία, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τις επιδράσεις εκείνου του παράγοντα που ο Πλάτων αποκαλεί Αναγκαιότητα (ανάγκη), τον τρόπο, δηλαδή, με τον οποίο τα πράγματα οφείλουν να είναι, άσχετα με το αν αυτός είναι ικανοποιητικός ή όχι.

Η θεωρία του Πλάτωνα, επιτηδευμένη στη λεπτομέρεια και συχνά ασαφής, θέτει ένα σύνολο θεμάτων σχετικά με αυτό που αποκαλούμε μεταφυσική. Ο θεϊκός Δημιουργός δημιουργεί έναν αγαθό κόσμο. Γιατί; Τα μαθηματικά παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη θεωρία που παρουσιάζεται στον Τίμαιο αναφορικά με τη δομή του κόσμου – τι ρόλο, όμως, παίζουν αυτά στην άποψη του Πλάτωνα για τον κόσμο και για το είδος της γνώσης που μπορούμε να αποκτήσουμε γι’ αυτόν; Και, τέλος, στον Τίμαιο εμφανίζεται μια από πιο σπουδαίες ιδέες του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία ο πραγματικός κόσμος δεν είναι, όπως άκριτα θεωρούμε, ο κόσμος που οι αισθήσεις καταγράφουν γύρω μας. Ο πραγματικός κόσμος είναι, αντίθετα, αυτό που συλλαμβάνουμε θεωρητικά όταν ασκούμε το νου μας στον αφαιρετικό φιλοσοφικό συλλογισμό και σε συγκεκριμένα επιχειρήματα που μας οδηγούν σε αυτό που ο Πλάτων ονομάζει Ιδέες. […]

Ο Θεός-Δημιουργός δημιούργησε τον καλύτερο δυνατό κόσμο επειδή είναι αγαθός (Τίμαιος 29d-30c), θέλοντας αυτό που δημιούργησε να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο αγαθό. Και, ελεύθερος από τη ζήλια επειδή είναι αγαθός, ήθελε ο κόσμος, όντος τόσο αγαθός όσο θα μπορούσε να είναι να μοιάζει σε αυτόν, όσο το δυνατόν περισσότερα […] ο Πλάτων διαφοροποιείται από τις αντιλήψεις της εποχής του. […]

Ο διάλογος Τίμαιος άσκησε μεγάλη επιρροή κατά 

τους μέσους χρόνους. Σε αυτή την απεικόνιση που 

χρονολογείται από το πρώτο μισό του 13^ου αιώνα, 

ο Πατήρ Θεός σχεδιάζει τον κόσμο με διαβήτες. 

Εδώ η ιουδαϊκή-χριστιανική ιστορία της δημιουργίας 

θεωρείται ρητώς υπό τους όρους του πλατωνικού 

θεϊκού Δημιουργού, ο οποίος δημιουργεί τον κόσμο 

μας, επιβάλλοντας μαθηματική τάξη σε απείθαρχα 

στοιχεία.

Η αρχαία λαϊκή θρησκεία –διάφορες μορφές πολυθεϊσμού- δεν υποστήριζε ότι ο θεός ή οι θεοί ήταν αγαθοί. Αυτό θα έμοιαζε αφελές και μη ρεαλιστικό· οι θεϊκές, υπεράνθρωπες δυνάμεις του κόσμου και των ανθρώπων μοιάζουν να αποτελούν ένα μεγάλο μείγμα καλού και κακού. Οι ελληνικοί θεοί της λαϊκής θρησκείας είναι ικανοί να επιδείξουν εξίσου οίκτο και καταστροφική συμπεριφορά. Επιδεικνύουν, επιπλέον υπερβολική ζήλια προς τους ανθρώπους. Η ιδέα του Πλάτωνα ότι ο θεός είναι καλός και κάνει μόνο καλά πράγματα, είναι κάτι που τον αποξενώνει καθοριστικά από τη λαϊκή θρησκεία. Δεν απορρίπτει ποτέ τις νόρμες και τις πρακτικές της θρησκείας που γνώριζε, αναπτύσσει, όμως, μια θεολογία που είναι διαμετρικά αντίθετη με τον τρόπο που οι περισσότεροι άνθρωποι καταλάβαιναν αυτή τη θρησκεία. Στην Πολιτεία, επιμένει ότι οι θεοί είναι υπεύθυνοι μόνο για τα καλά πράγματα και δέχεται ότι σε μια καλά οργανωμένη κοινωνία αυτό θα προϋπόθετε μια ριζική λογοκρισία των περισσότερων λαϊκών ιστοριών που οι άνθρωποι λένε για τους θεούς.

Στους Νόμους, πηγαίνει ακόμη μακριά. Παρόλο που η δημόσια θρησκεία παραμένει αυτή μιας συνηθισμένης ελληνικής πόλης-κράτους, έχουμε την εισαγωγή καταπιεστικών μεθόδων που δεν έχουν προηγούμενο στον αρχαίο παγανιστικό κόσμο. Οι πολίτες δεν επιτρέπεται να έχουν ιδιωτικούς βωμούς ή ναούς δικούς τους. Επιτρέπεται να λειτουργούν μόνο σε καθορισμένους δημόσιους χώρους, και έχει σημασία όχι μόνο το τι κάνουν αλλά και σε τι πιστεύουν. Όλοι οι πολίτες πρέπει να πιστεύουν ότι πράγματι υπάρχουν θεοί, ότι αυτοί οι θεοί νοιάζονται για τους ανθρώπους και ότι δεν είναι δυνατό να δωροδοκηθούν έτσι ώστε να παραβλέψουν την αδικία. Οι πολίτες που δεν δέχονται αυτές τις πίστεις θα πρέπει να επανεκπαιδευτούν και, αν είναι ανεπίδεκτοι μαθήσεως, να εκτελεστούν. Ο Πλάτων είναι ο μοναδικός ανάμεσα στους αρχαίους φιλοσόφους που υποστηρίζει ότι είναι σημαντικό να έχουν όλοι ανεξαιρέτως τις ορθές αντιλήψεις για το θεό (ή τους θεούς) και ότι αυτές οι αντιλήψεις θα πρέπει απαραιτήτως να περιλαμβάνουν την πίστη ότι ο θεός είναι υπεύθυνος μόνο για το καλό, όχι για το κακό.

Κανένας άλλος αρχαίος φιλόσοφος δεν απορρίπτει τόσο έντονα τη λαϊκή θρησκεία, και δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι αρχαίοι χριστιανοί στοχαστές θεώρησαν πως ο Πλάτων υπήρξε ο πιο συγγενής με αυτούς παγανιστής φιλόσοφος […]

Υπάρχει, όμως, ένα τείχος που διαχωρίζει τον Πλάτωνα από τους ύστερους Εβραίους και χριστιανούς, οι οποίοι υιοθέτησαν αρκετά από τη σκέψη του και κυρίως αφιέρωσαν πολύ ενέργεια, προσπαθώντας να ενσωματώσουν τον Τίμαιο στην ιστορία της δημιουργίας της Γενέσεως.

Ο Θεός του Πλάτωνα είναι ένας εργάτης που κάνει ότι καλύτερο μπορεί με τα υλικά που έχει στη διάθεσή του: δημιουργεί τάξη από το χάος, όμως δεν δημιουργεί τις πρώτες ύλες από το τίποτα. (Μια ήδη μακρά παράδοση της ελληνικής φιλοσοφίας υποστήριζε ότι η δημιουργία εκ του μηδενός ήταν μια ανακόλουθη ιδέα). Ως αποτέλεσμα αυτού, ο Πλάτων δεν έρχεται αντιμέτωπος με το «πρόβλημα του κακού» που απασχολεί την ιουδαική-χριστιανική παράδοση· αν ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο εκ του μηδενός, τότε γιατί δημιουργεί το κακό ως μέρος του; Ο Θεός του Πλάτωνα είναι ένας δημιουργός κατά τον ίδιο τρόπο με έναν τεχνίτη: δημιουργεί ένα προϊόν, που είναι εξαιρετικό, αλλά δεν είναι, όμως υπεύθυνος για δημιουργήματα της Αναγκαιότητας, τα αναπόφευκτα ελαττώματα της ύλης.

Julia Annas, Πλάτων

(Ελληνικά γράμματα, 2006, σελ. 96-101)