Μακιαβέλλι: η αλεπού και το λιοντάρι

Φανταστείτε πως είστε ένας ηγεμόνας […] Πως πρέπει να συμπεριφέρεστε; Πρέπει άραγε να είστε έντιμος, να κρατάτε τις υποσχέσεις σας, να φέρεστε πάντα με καλοσύνη, να έχετε την καλύτερη άποψη για τους ανθρώπους;

Ο Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527) θεωρούσε πως αυτό θα ήταν μια μάλλον κακή ιδέα, αν και ίσως θα θέλατε να φαίνεστε έντιμος και να φαίνεστε καλός. Κατά τη γνώμη του, κάποιες φορές είναι καλύτερα να λέμε ψέματα, να αθετούμε τις υποσχέσεις μας ακόμα και να δολοφονούμε τους εχθρούς μας. Ένας ηγεμόνας δεν πρέπει να νοιάζεται για την τήρηση του λόγου του. Όπως το έθεσε ο Μακιαβέλλι, «ένας αποτελεσματικός ηγεμόνας πρέπει να μάθει πώς να μην είναι καλός». Το σημαντικότερο είναι να παραμείνει στην εξουσία, και κάθε τρόπος επίτευξης είναι αποδεκτός. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το βιβλίο στο οποίο ο Μακιαβέλλι εκφράζει αυτές τις απόψεις, Ο Ηγεμόνας, είναι διαβόητο από τότε που εκδόθηκε το 1532 […]

Ο Ηγεμόνας δεν στόχευε στο να αποτελέσει ένα εγχειρίδιο για τον καθένα, αλλά μόνο για όσους είχαν εξουσία […] Όταν ήταν νεαρός είχε διοριστεί διπλωμάτης, […] είχε συναντήσει πολλούς βασιλιάδες, έναν αυτοκράτορα και τον πάπα. Δεν τους είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση. Ο μόνος ηγέτης που πραγματικά τον εντυπωσίασε ήταν ο Καίσαρας Βοργίας, ένας αδίστακτος άνδρας νόθο τέκνο του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ΄, που δεν είχε κανένα ενδοιασμό να εξαπατά τους εχθρούς του και να τους δολοφονεί καθώς κέρδιζε την εξουσία σε μεγάλο μέρος της Ιταλίας. Κατά τον Μακιαβέλλι, ότι έκανε ο Βοργίας ήταν σωστό, αλλά τον νίκησε η ατυχία. Αρρώστησε τη στιγμή που του επιτίθονταν. Η ατυχία έπαιξε σημαντικό πόλο και στη ζωή του  Μακιαβέλλι (φυλακίστηκε, βασανίστηκε και εξορίστηκε), γι’ αυτό και στοχάστηκε σε βάθος αυτό το θέμα.

Τι ακριβώς συμβούλευε λοιπόν ο Μακιαβέλλι και γιατί σοκάρει τόσο πολύ τους περισσότερους αναγνώστες του; Η βασική του ιδέα ήταν ότι ο ηγεμόνας πρέπει να έχει αυτό που ο Μακιαβέλλι αποκαλούσε virtù. Αυτή είναι η ιταλική λέξη για την «ανδροπρέπεια» ή την ανδρεία. Τι σημαίνει; Ο Μακιαβέλλι πίστευε πως η επιτυχία βασίζεται αρκετά στην τύχη. Κατά την γνώμη του, τα μισά όσων μας συμβαίνουν οφείλονται στην τύχη και τα άλλα μισά είναι αποτέλεσμα των επιλογών μας. Πίστευε όμως ότι μπορούμε να βελτιώσουμε τις πιθανότητες επιτυχίας πράττοντας με γενναιότητα και ταχύτητα […]

Ο Μακιαβέλλι ήταν αποφασισμένος να εδραιώσει τη φιλοσοφία του σε όσα πραγματικά συμβαίνουν. Έδειξε στους αναγνώστες του τι εννοούσε με μια σειρά από παραδείγματα της πρόσφατης ιστορίας, εκ των οποίων τα περισσότερα αφορούσαν ανθρώπους που είχε γνωρίσει. Όταν, για παράδειγμα, ο Καίσαρας Βοργίας ανακάλυψε ότι η οικογένεια των Ορσίνι σχεδίαζε να τον ανατρέψει, έκανε πως δε γνώριζε τίποτα. Ξεγέλασε τους ηγέτες τους με το να τους καλέσει για συνομιλίες μαζί του σε ένα μέρος ονόματι Σενιγκάλια. Όταν εκείνοι έφτασαν, τους δολοφόνησε όλους. Ο Μακιαβέλλι επιδοκίμασε αυτή εξαπάτηση. Τη θεωρούσε ένα καλό παράδειγμα της virtù. Όταν και πάλι ο Βοργίας απέκτησε τον έλεγχο της περιοχής Ρομάνια, έθεσε επικεφαλής έναν ιδιαζόντως αμείλικτο άνδρα, τον Ρεμίρο ντε Όρκο. Ο Ντε Όρκο τρομοκρατούσε τον λαό της Ρομάνια ώστε να τον υπακούν. Όταν τα πράγματα στη Ρομάνια ηρέμησαν, ο Βοργίας ήθελε να πάρει αποστάσεις από τη σκληρότητα του Ντε Όρκο. Έτσι, έβαλε κάποιους να τον δολοφονήσουν και άφησε το κορμί του κομμένο στα δύο στην κεντρική πλατεία της πόλης σε κοινή θέα. Ο Μακιαβέλλι επιδοκίμασε αυτή τη στυγερή πράξη, καθώς ο Βοργίας πέτυχε αυτό που ήθελε, δηλαδή να κρατήσει με το μέρος του τους ανθρώπους της Ρομάνια. Αυτοί χαίρονταν που ο Ντε Όρκο ήταν νεκρός, αλλά συγχρόνως συνειδητοποίησαν πως μάλλον ο Βοργίας είχε διατάξει τη δολοφονία και αυτό τους τρόμαζε. Αν ο Βοργίας είχε ασκήσει τόση βία στον διοικητή που ο ίδιος είχε διορίσει, κανείς τους δεν ήταν ασφαλής. Η πράξη του Βοργία ήταν αντρίκια στα μάτια του Μακιαβέλλι: επιδείκνυε virtù και ήταν αυτό που ένας λογικός ηγεμόνας όφειλε να κάνει.

Αυτό ακούγεται ωσάν ο Μακιαβέλλι να επιδοκίμαζε τη δολοφονία. Προφανώς την επιδοκίμαζε σε κάποιες περιστάσεις αν τα αποτελέσματα τη δικαιολογούσαν. Αλλά τα παραδείγματα δε στόχευαν στο να δείξουν αυτό. Ο Μακιαβέλλι προσπαθούσε να δείξει ότι η ενέργεια του Βοργία […] είχε αποτέλεσμα […] Για τον Μακιαβέλλι, αυτό το τελικό αποτέλεσμα είχε μεγαλύτερη σημασία από το πώς επετεύχθη […] Ο Μακιαβέλλι δεν θα επιδοκίμαζε τη δολοφονία δίχως νόημα, τον καθαυτό φόνο […] Η συμπόνια σε τούτες τις περιστάσεις, πίστευε ο Μακιαβέλλι, θα ήταν καταστροφική τόσο για τον Βοργία όσο και για το κράτος.

Ο Μακιαβέλλι τονίζει πως είναι καλύτερο για έναν ηγέτη να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν. Η ιδανική περίπτωση είναι ο συνδυασμός αγάπης και φόβου, αλλά αυτό δύσκολα επιτυγχάνεται. Αν βασίζεστε στην αγάπη των ανθρώπων, τότε διακινδυνεύετε να σας εγκαταλείψουν όταν έρθουν δύσκολοι καιροί. Αν σας φοβούνται, θα είναι υπερβολικά τρομοκρατημένοι για να σας προδώσουν. Αυτός είναι ο κυνισμός του Μακιαβέλλι. Δεν έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση στην ανθρώπινη φύση. Πίστευε πως οι άνθρωποι είναι αναξιόπιστοι, άπληστοι και ανέντιμοι. Αν θέλει κανείς να γίνει ένας επιτυχημένος ηγέτης, αυτό πρέπει να το γνωρίζει. Είναι επικίνδυνο να πιστεύει κανείς ότι οι άνθρωποι θα τηρούν τις υποσχέσεις τους, εκτός αν τρέμουν τις συνέπειες από το να τις αθετήσουν.

Αν μπορείτε να πετύχετε αυτό που επιδιώκετε δείχνοντας καλοσύνη τηρώντας τις υποσχέσεις σας και αγαπώντας, τότε οφείλετε να το κάνετε (ή τουλάχιστον να φαίνεται ότι το κάνετε). Αλλά αν δεν μπορείτε, τότε πρέπει να συνδυάζετε αυτές τις ανθρώπινες ιδιότητες με κάποιες ζωώδεις […] Τα ζώα που μπορούν να μας διδάξουν είναι η αλεπού και το λιοντάρι. Η αλεπού είναι πανούργα και αντιλαμβάνεται τις παγίδες, αλλά το λιοντάρι είναι πάρα πολύ ισχυρό και προκαλεί τρόμο. Δεν είναι καλό να είστε συνέχεια λιοντάρι, δηλαδή να δράτε με θηριώδη ισχύ, αφού αυτό μπορεί να σας ρίξει σε κάποια παγίδα. Ούτε μπορείτε να είστε απλώς μια πονηρή αλεπού, μερικές φορές χρειάζεστε τη δύναμη του λιονταριού για να μείνετε ασφαλείς. Αν όμως βασίζεστε στην καλοσύνη και στο αίσθημα δικαίου, δεν θα αντέξετε για πολύ. Ευτυχώς, οι άνθρωποι είναι εύπιστοι. Παρασύρονται από τα φαινόμενα. Έτσι, ως ηγέτης, ίσως μπορέσετε να τα βγάλετε πέρα δείχνοντας πως είστε έντιμοι και καλοί, ενόσω αθετείτε τις υποσχέσεις και δράτε με σκληρότητα. […]

Nigel Wurburton, Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας

(Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012, σ. 69-74)