Πρώιμη ελληνική θρησκεία

Τον 5^ο και 6^ο αιώνα π. Χ. οι εξηγήσεις των Ελλήνων για τα πράγματα ήταν κυρίως θρησκευτικής φύσεως. Υπήρχαν δύο μεγάλες θεολογίες για να επιλέξουν: αυτή των ολυμπίων θεών και η διονυσιακή-ορφική.

Η θρησκεία των ολυμπίων θεών συνίστατο στην πίστη στους ολυμπίους θεούς όπως περιγράφονται στην ομηρική ποίηση. Οι απεικονιζόμενοι θεοί συνήθως δεν έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τις αγωνίες των καθημερινών ανθρώπων. Αντίθετα, είχαν την τάση να είναι οξύθυμοι, αμοραλιστές και δεν τους απασχολούσε ιδιαίτερα η αθανασία των ανθρώπων. Εντός της θρησκείας των ολυμπίων θεών, υπήρχε η πεποίθηση ότι η «πνοή-ψυχή» επιβίωνε του θανάτου, αλλά χωρίς καμιά από τις αναμνήσεις ή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ανθρώπου του οποίου τα σώμα ενοικούσε. Μια τέτοια πεποίθηση σχετικά με τη μετά θάνατον ζωή ενθάρρυνε τους ανθρώπους να διάγουν το βίο τους με τον πληρέστερο, τον πιο απολαυστικό τρόπο. Συνήθως η ιδανική ζωή θεωρούνταν ότι περιλάμβανε την επιδίωξη της δόξας μέσω της τέλεσης ευγενών έργων: «Στη σκέψη της δόξας, οι περισσότεροι Έλληνες αντλούσαν παρηγοριά για τη μυστηριώδη καταδίκη που τους περίμενε στον τάφο» (Bowra, 1957, σ. 51). Οι ολύμπιοι θεοί προσωποποιούσαν επίσης την τάξη και τον ορθολογισμό και εκτιμούσαν την ευφυΐα. Εν ολίγοις, οι ολύμπιοι θεοί είχαν συνήθως τα ίδια χαρακτηριστικά και πεποιθήσεις με τα μέλη της ελληνικής ανώτερης τάξης∙ δεν μας εκπλήσσει, καθόλου το γεγονός ότι οι Έλληνες ευγενείς προτιμούσαν τη θρησκεία των ολυμπίων θεών.

Η σημαντικότερη εναλλακτική θρησκεία έναντι εκείνης των ολυμπίων θεών ήταν η διονυσιακή-ορφική θρησκεία. Η ύπαρξη της ελληνικής εύπορης ανώτερης τάξης καθίστατο δυνατή σε μεγάλο βαθμό από μια μεγάλη τάξη χωρικών, εργατών και δούλων, των οποίων η ζωή χαρακτηριζόταν από οικονομική και πολιτική αβεβαιότητα. Σ’ αυτά τα σχετικά ενδεή, απαίδευτα άτομα η διονυσιακή ορφική θρησκεία ήταν εξαιρετικά ελκυστική. Η θρησκεία αυτή ήταν βασισμένη στο θρύλο του Διονύσου, του θεού του οίνου και της φρενίτιδας και του μαθητή του Ορφέα. Κεντρική πεποίθηση της διονυσιακής-ορφικής θρησκείας ήταν η μετεμψύχωση. Μια εκδοχή αυτής της πεποίθησης ήταν ότι η ψυχή, κατά τη διάρκεια της θεϊκής της ύπαρξης, περίοδο κατά την οποία κατοικούσε μεταξύ των θεών, είχε διαπράξει ένα αμάρτημα∙ ως τιμωρία, η ψυχή εγκλείστηκε μέσα σε υλικό σώμα, που λειτουργούσε σαν φυλακή της. Μέχρι να εξιλεωθεί η ψυχή, συνέχιζε ένα «κύκλο γεννήσεων», κι έτσι μπορούσε να ευρεθεί να κατοικεί αρχικά σε ένα φυτό, στη συνέχεια σ’ ένα ζώο, έπειτα σ’ ένα άνθρωπο, μετά πάλι σ’ ένα φυτό και ούτω καθεξής. Αυτό που ποθούσε η ψυχή ήταν η απελευθέρωση της από τη μετεμψύχωσή και η επιστροφή της στη θεική καθαρή-υπερβατική ζωή, ανάμεσα στους θεούς. Οι τελετουργίες που τελούνταν με την ελπίδα της απελευθέρωσης της ψυχής από τη φυλακή της (το σώμα) περιλάμβαναν νηστεία, ειδική διατροφή, δραματουργικά δρώμενα και διάφορα ταμπού.

Αργότερα στην ιστορία, η ορφική ιδέα ότι η ψυχή επιδιώκει να αποδράσει από τη μιαρή, γήινη ύπαρξή της και να εισέλθει σε μια πιο ουράνια κατάσταση μετά το θάνατο απέκτησε τεράστια δημοτικότητα και μάλιστα έγινε αναπόσπαστο μέρος της ιουδαϊκής-χριστιανικής κληρονομιάς. 

Στην προσπάθεια τους να κατανοήσουν τον εαυτό τους και τον κόσμο τους, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν να επιλέξουν από τη θρησκεία των ολυμπίων θεών και από τη διονυσιακή-ορφική θρησκεία. Τότε όπως και τώρα, το ποιο τύπο εξηγήσεων θα εύρισκαν τα άτομα πιο αρμόζοντα ήταν τόσο θέμα ιδιοσυγκρασίας και περιστάσεων όσο και λογικής εξέτασης.

[…] Πολλοί από τους πρώτους Έλληνες φιλοσόφους έτειναν προς τη σχετικά ορθολογικότητα της θρησκείας των ολύμπιων θεών. Ολιγάριθμοι εξαιρετικά σημαντικοί φιλόσοφοι, όμως ασπάζονταν το μυστικισμό της διονυσιακής-ορφικής θρησκείας∙ ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων είναι δύο εξέχοντα παραδείγματα.

B.R. Hergenhahn, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας

(Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 33-34)