Η έννοια της "τέχνης" στον Πλάτωνα

[Στον Πλάτωνα] ... θεμελιώδης είναι ο όρος τέχνη που ευνόητα μεταφράζεται συνήθως ως καλλιτεχνία, αλλά το νόημά του πλησιάζει περισσότερο προς τη χειροτεχνία. Τέχνη είναι η ικανότητα να κάνουμε κάτι που απαιτεί ασυνήθιστη επιδεξιότητα και εξειδίκευση∙ προϋποθέτει γνώσεις για το πώς θα πετύχουμε ένα σκοπό.

Στο Σοφιστή, όπου ο Πλάτων παρουσιάζει ως παράδειγμα ένα λεπτομερή διχοτομικό ορισμό της «τέχνης» ψαρέματος, διαιρεί τις τέχνες γενικά σε «αποθησαυριστικές» (όπως η απόκτηση χρημάτων) ή δημιουργικές, που πλάθουν κάτι το οποίο δεν υπήρχε προηγουμένως (Σοφιστής 265b). Οι παραγωγικές τέχνες περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα από δεξιότητες –λ.χ., την ξυλουργική, την αυλητική, «τη ζωγραφική, την υφαντική, τη διακόσμηση, την αρχιτεκτονική, την επιπλοποιία» (Πολιτεία 401a).

Ο Πλάτων προτείνει διάφορους τρόπους για την υποδιαίρεση όλων αυτών των τεχνών –συμπεριλαμβανομένης, λ.χ., και μιας διαίρεσης σε ανθρώπινες και θεϊκές τέχνες (Σοφιστής 265b). Δεν κάνει τη διάκριση που θα περίμενε ένας σημερινός αισθητικός –δηλαδή ανάμεσα σε «καλές τέχνες» και χρησιμοθηρικές τέχνες.

Οι όροι που χρησιμοποιεί ο ίδιος δεν είναι πάντα διαφωτιστικοί. Λ.χ., ο όρος μουσική μπορεί να σημαίνει μουσική ή καλές τέχνες γενικά ή ακόμα και κάτι σαν γενική παιδεία. Ο Σωκράτης παρατηρεί στο Συμπόσιο (205c) ότι «όλη η αιτία που κάτι περνάει από την ανυπαρξία στην ύπαρξη είναι η σύνθεση ή ποίηση»∙ αν και συνήθως μόνον «ότι αφορά τη μουσική και το μέτρο» ονομάζεται ποίηση. Αλλά δεν θεσπίζει ρητά καμιά ειδική κατηγορία για τις εικαστικές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική) τις διάφορες μορφές λογοτεχνίας και ορισμένες μικτές μουσικές τέχνες – όπως ο χορός, το τραγούδι και η «χορωδιακή τέχνη» που συνδυάζει χορό και τραγούδι. Σήμερα, φυσικά χρησιμοποιούμε τον όρο «τέχνη» μόνο για τις παραπάνω τέχνες.

Ο Πλάτων φαίνεται να δέχεται σιωπηρά μια διάκριση ανάμεσα στις τέχνες με αυτή τη στενότερη σημασία και τις άλλες χειροτεχνικές δραστηριότητες. Πρώτα απ’ όλα, αυτές είναι οι μόνες τέχνες με τις οποίες πρέπει να έχουν επαφή οι νεαροί φύλακες της Πολιτείας∙ αυτές προσδίδουν γόητρο. Και η διαφορά αυτή φαίνεται από τον εύγλωττο τρόπο με τον οποίο ο Πλάτων χρησιμοποιεί τον όρο τέχνη.

Η ανώτερη, ευγενέστερη και περιεκτικότερη τέχνη, όπως μας λέει ο Πλάτων στους Νόμους και στην Πολιτεία, είναι η πολιτική ικανότητα, η πολιτική ή βασιλική «τέχνη» (Πολιτεία 342c∙ Ευθύδημος 291c): και όταν ο Πλάτων θέλει να πει όσο γίνεται πιο γλαφυρά και εντυπωσιακά ποιο είναι το καθήκον που αντιμετωπίζει ο νομοθέτης που θέλει να εγκαθιδρύσει μια κοινωνική τάξη πραγμάτων αντάξια του ανθρώπου και να πλάσει τους θεσμούς της με τέτοιο τρόπο ώστε να καρποφορήσουν και να αντέξουν στο χρόνο, φαίνεται πάντοτε να συγκρίνει την πολιτική και μια από τις καλές τέχνες – λ.χ., τη σύνθεση μια τραγωδίας (Νόμοι 817b), το χρωμάτισμα ενός γλυπτού (Πολιτεία 420c), τη ζωγραφική (Νόμοι 769 και Πολιτεία 484c). Άλλωστε, οι καλές τέχνες θέτουν τα πιο δύσκολα φιλοσοφικά προβλήματα. Δεν χρειάζεται να πει κανείς και πολλά για να δικαιολογήσει την κατασκευή παπουτσιών και το χτίσιμο σπιτιών […] Αλλά το δράμα, η μουσική και η διακόσμηση των κτιρίων προβληματίζουν εξαιρετικά και πολύπλευρα τον Πλάτωνα, γιατί δεν είναι καθόλου φανερός ο λόγος της ύπαρξής τους.

Μπορεί κανείς να πει ορισμένα πράγματα για όλες τις παραγωγικές τέχνες. Χάρη σ’ αυτές αναφύεται κάτι καινούριο∙ για να το δημιουργήσει κανείς πρέπει να χρησιμοποιήσει με κάποιο τρόπο διάφορα υλικά μέσα, να τα συγκεντρώσει ή να τα μετασχηματίσει∙ πρέπει να έχει μια σχετική δεξιότητα ή ένα σύνολο από δεξιότητες∙ και πρέπει να διαθέτει κάποιο είδος γνώσης – μουσικός, για παράδειγμα, είναι όποιος κατέχει την «τέχνη να αναγνωρίζει τους ήχους που μπορούν ή δεν μπορούν να συγκερασθούν» (Σοφιστής 253b). Αλλά και η έλλογη παραγωγική εργασία έχει επίσης ένα σκοπό και ακολουθεί ένα σχέδιο που καθοδηγεί τον τεχνίτη στη δουλειά του. Επομένως, με μια πολύ πλατιά έννοια, κάθε μορφή παραγωγής είναι μια «μίμηση» 

[…] όπως λέει ο Σωκράτης στην Πολιτεία, η τέχνη απέχει ένα βήμα από την υλική υπόσταση [γέννημα] και δύο βήματα από την πραγματικότητα [φύσις], δηλαδή τις υπερβατικές Μορφές που βρίσκονται πίσω από τις υλικές (597, 602). Στην πλατωνική κλίμακα των τεσσάρων βαθμίδων της γνώσης, που παριστάνεται με τη βοήθεια μιας βαθμονομημένης γραμμής (509-11), η τέχνη ανήκει στην κατώτατη βαθμίδα (εικασία).   

Monroe C. Beardsley, Ιστορία των αισθητικών θεωριών 

[Εκδόσεις Νεφέλη, 1989, σ. 27-28, 33]