Η διπλή φύση του πολιτικού ρομαντισμού

Χωρίς να θέλουμε να κλείσουμε τη συζήτηση και ξεκινώντας με μια υπόθεση εργασίας, νομίζουμε ότι ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ρομαντισμού ως κοινωνικο-πολιτικού ρεύματος (αδιαχώριστο άλλωστε από τις πολιτιστικές και λογοτεχνικές του εκδηλώσεις) είναι η νοσταλγία των προκαπιταλιστικών κοινωνιών μαζί με μια ηθικο-κοινωνική ή πολιτιστική κριτική του καπιταλισμού.

Ετυμολογικά, ο όρος «ρομαντικός» περιέχει αυτή την αναφορά στο παρελθόν και ειδικότερα στη ρωμανική λογοτεχνία του μεσαίωνα. Γιατί τότε να επεκτείνουμε την έννοια της ρομαντικής νοσταλγίας, όπως το επιχειρήσαμε, στο σύνολο των προκαπιταλιστικών σχηματισμών; Αυτή η αντίρρηση γίνεται ακόμα πιο βάσιμη μια και για τον «κλασικό» γερμανικό ρομαντισμό, ο χαμένος παράδεισος είναι όντως η φεουδαρχική κοινωνία του μεσαίωνα. Πιστεύουμε, ωστόσο, ότι ο ρομαντισμός μπορεί και πρέπει να προσδιοριστεί σε σχέση με μια ευρύτερη αναφορά, για τούς εξής λόγους:

1.   Στον Ρουσώ, πού είναι αναμφισβήτητα ο μεγάλος πρόδρομος του ρομαντισμού, δεν βρίσκουμε καμιά συμπάθεια για τον φεουδαρχισμό. Το αντίθετο, μάλιστα. Το ίδιο ισχύει στον 19ο αιώνα και για τους ρώσους λαϊκιστές, τους επιφανείς εκείνους εκπροσώπους του οικονομικού ρομαντισμού. Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τα παραδείγματα.

2.    Η αναφορά στη μεσαιωνική εποχή είναι κι αυτή διφορούμενη, στο βαθμό πού η κοινωνία του μεσαίωνα περιλαμβάνει ορισμένες διαφορετικές κοινωνικές δομές: από τη μια, βέβαια, ιεραρχικούς θεσμούς σαν τον Ιπποτισμό, τα θρησκευτικά τάγματα, κλπ.· κι από την άλλη, επιβιώσεις της ισοτικής και κολεκτιβιστικής αγροτικής κοινότητας του γένους (η γερμανική Markgenossenschaft.)

3. Οι διαφορετικές προκαπιταλιστικές κοινωνίες, παρ’ όλες τις αδιαμφισβήτητες διαφορές τους, συμπεριλαμβάνουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά πού τις διαχωρίζουν ριζικά από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Καθώς τονίζει και ο Κλώντ Λεφόρ, «σε αντιπαράθεση με τον καπιταλισμό [...] αποκαλύπτουν όλοι οι άλλοι κοινωνικοί σχηματισμοί τη συγγένειά τους».

Στη ρομαντική θεώρηση του κόσμου, αυτό το προκαπιταλιστικό παρελθόν κοσμείται με μια σειρά αρετές (πραγματικές, εν μέρει πραγματικές ή φανταστικές), όπως για παράδειγμα η υπερίσχυση ποιοτικών άξιών (αξίες χρήσης, ή ηθικές, αισθητικές και θρησκευτικές αξίες), η οργανική κοινότητα μεταξύ των ατόμων, ή ακόμα ο ουσιαστικός ρόλος των αισθηματικών δεσμών και των συναισθημάτων - σε αντιδιαστολή με τον σύγχρονο καπιταλιστικό πολιτισμό πού θεμελιώνεται στην ποσότητα, την τιμή, το χρήμα, το εμπόρευμα, τον ορθολογικό και ψυχρό υπολογισμό του κέρδους, την εγωιστική ατομικοποίηση των ανθρώπων.

Όταν αυτή η νοσταλγία αποτελεί τον κεντρικό άξονα πού δομεί το σύνολο της Weltanschauung (κοσμοθεώρηση), έχουμε να κάνουμε με μια ρομαντική σκέψη stricto sensu, όπως συμβαίνει λόγου χάρη στη Γερμανία στις αρχές του 19ου αιώνα Όταν πρόκειται για ένα στοιχείο μεταξύ άλλων, μέσα σ’ ένα πιο πολύπλοκο πολιτικο-πολιτιστικό σύνολο, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια ρομαντική διάσταση […].

Αυτή όμως η κοινή μήτρα καθορίζει ένα πεδίο ιδεών, έναν πνευματικό κόσμο κάθε άλλο παρά μονοσήμαντο: χρησιμοποιήσαμε στα δοκίμιά μας τον όρο ιδεολογικός ερμαφροδιτισμός για να προσδιορίσουμε μεταφορικά αυτή την αμφισημία, αυτή τη διπλή φύση του αντικαπιταλιστικού ρομαντισμού πού τον διαπερνά και τον διαιρεί από την καταγωγή του. Πράγματι, οι περισσότεροι ερευνητές και ιστορικοί των ιδεών συμφωνούν στο να αποδώσουν μια διπλή διανοητική πατρότητα στο ρομαντισμό του 19ου αιώνα με τον Ρουσώ και τον Μπέρκ. Ο πιο ξακουστός πρόδρομος του 1789 και του ιακωβίνικου ισοτισμού, με τον πιο μανιώδη εχθρό της Μεγάλης Επανάστασης σε όλες της τις εκδηλώσεις! Είναι αλήθεια ότι στον «κλασικό» γερμανικό ρομαντισμό των αρχών του 19^ου αιώνα η αντίδραση απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση είναι η κυρίαρχη τάση· αλλά και σ’ αυτήν ακόμα την περίπτωση, δεν μπορούμε να ξεχάσουμε ότι στα νιάτα τους συγγραφείς όπως ο Κλάιστ, ο Φρήντριχ Σλέγκελ και πολλοί άλλοι κινήθηκαν με συμπάθεια υπέρ της Επανάστασης, και ότι ο Χέλντερλιν ποτέ δεν απαρνήθηκε τον φλογερό ιακωβινισμό του.

Michael Lowy, Μαρξισμός και επαναστατικός ρομαντισμός

[Εκδόσεις Ουτοπία, 1985, σελ. 10-11]