Η τριμερής θεωρία της γνώσης

Ο πλατωνικός ορισμός της γνώσης

Στον διάλογο Θεαίτητος, ο Πλάτων προβαίνει σε μια αριστοτεχνική διερεύνηση της έννοιας της γνώσης. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι η γνώση αποτελεί «μετά λόγου αληθή δόξαν» (δηλαδή μια γνώμη που συνοδεύεται από μια «λογική εξήγηση» του γιατί είναι αληθής) ή, πιο απλά, «τεκμηριωμένη αληθής πεποίθηση». Αυτή η αποκαλούμενη τριμερής θεωρία της γνώσης μπορεί να εκφραστεί τυπολογικά ως εξής:

Το άτομο Σ γνωρίζει την πρόταση Π εάν και μόνο εάν:

  1. Η Π αληθεύει.

  2. Ο Σ πιστεύει την Π.

  3. Ο Σ πιστεύει δικαιολογημένα την Π. 

Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, οι προτάσεις 1, 2, και 3 αποτελούν αναγκαίες και ικανές συνθήκες της γνώσης. Οι προϋποθέσεις 1 και 2 έχουν γίνει γενικά αποδεκτές χωρίς ιδιαίτερες αντιρρήσεις – δεν μπορείς να γνωρίζεις κάτι ψευδές και πρέπει να πιστεύεις αυτό που υποστηρίζεις ότι γνωρίζεις και λίγοι έχουν αμφισβητήσει την ανάγκη, για κάποιο είδος κατάλληλης τεκμηρίωσης, όπως ορίζεται στην πρόταση 3: αν πιστεύεται ότι η ομάδα Χ θα κερδίσει την ομάδα Ψ επειδή έτσι το παίξατε στο δελτίο των προγνωστικών, γενικά δεν θεωρείται ότι γνωρίζεται το αποτέλεσμα, ακόμη και αν η ομάδα Χ τύχει να κερδίσει την ομάδα Ψ. Απλά σταθήκατε τυχεροί.

Η ανατροπή του Γκέτιερ

Όπως ήταν αναμενόμενο, μεγάλη προσοχή δόθηκε στην ακριβή μορφή και το βαθμό τεκμηρίωσης που απαιτείται από την προϋπόθεση 3, αλλά το βασικό πλαίσιο της τριμερούς θεωρίας ήταν ευρέως αποδεκτό για σχεδόν 2500 χρόνια. Αλλά το 1963, ο Αμερικανός φιλόσοφος Έντουαρντ Γκέτιερ ανέτρεψε τα πάντα. Σε μια σύντομη εργασία, ο Γκέτιερ παρουσίασε ορισμένα αντιπαραδείγματα, […] στα οποία κάποιος διαμόρφωνε μια πεποίθηση που ήταν αληθής και τεκμηριωμένη – δηλαδή τηρούσε και τις τρεις προϋποθέσεις που έθετε η τριμερής θεωρία – παρ’ όλα αυτά όμως δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι γνώριζε αυτό που πίστευε ότι γνωρίζει.

Για παράδειγμα, στην Κωμωδία των Παρεξηγήσεων του Σαίξπηρ υπάρχουν δυο ζεύγη ολόιδιων διδύμων. Ο Αντίφιλος και ο Δρόμιος από τις Συρακούσες και ο Αντίφιλος και ο Δρόμιος από την Έφεσο – οι οποίοι χωρίστηκαν μετά τη γέννα στη διάρκεια ενός ναυαγίου. Ο Σαίξπηρ χρησιμοποιεί την επανένωσή τους γα να δημιουργήσει μια ευφυέστατη φαρσοκωμωδία που μπορεί να αναλυθεί με τον ίδιο τρόπο όπως τα αντιπαραδείγματα του Γκέτιερ.  Όταν ο Αντίφιλος ο Συρακούσιος φτάνει στη Έφεσο, ο Άγγελος, ο ντόπιος χρυσοχόος, τον προσφωνεί «Αφέντη Αντίφιλε». Μπερδεμένος, αφού δεν είχε ξαναβρεθεί ποτέ στην Έφεσο, ο Αντίφιλος ο Συρακούσιος απαντά: «Ναι αυτό είναι το όνομά μου». Ο Άγγελος αποκρίνεται: «Το γνωρίζω καλά κύριε». Σύμφωνα με την τριμερή θεωρία, η πεποίθησή του είναι τεκμηριωμένη, ωστόσο είναι απλή σύμπτωση που ο πελάτης του έχει έναν δίδυμο αδελφό με το ίδιο όνομα.

Το πρόβλημα που αποκαλύπτουν τα παραδείγματα τύπου Γκέτιερ είναι ότι σε τέτοιες περιπτώσεις η τεκμηρίωση μιας πεποίθησης δεν συνδέεται σωστά με την αλήθεια αυτής της πεποίθησης. Επομένως, το κατά πόσο είναι αληθής, είναι λίγο πολύ θέμα τύχης. Έκτοτε, έχει καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια να καλυφθεί το κενό που αποκάλυψε ο Γκέτιερ. Κάποιοι φιλόσοφοι αμφισβητούν κάθε προσπάθεια ορισμού της γνώσης με τους όρους ικανών και αναγκαίων συνθηκών. Συχνότερα, όμως, οι προσπάθειες να επιλυθεί το πρόβλημα Γκέτιερ περιλαμβάνουν την εύρεση μια φευγαλέας «τέταρτης προϋπόθεσης» που μπορεί να προστεθεί στο πλατωνικό μοντέλο. […]

Μια πρόταση για την τέταρτη προϋπόθεση που θα συμπληρώσει την τριμερή θεωρία είναι ότι η γνώση θα πρέπει να είναι αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν "ακατάλυτη". Η ιδέα είναι ότι δεν πρέπει να υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να γνωρίζει κάποιος, το οποίο θα ανέτρεπε τους λόγους που είχε να πιστεύει κάτι. [...] η απαίτηση για ακατάλυτη γνώση θέτει τον πήχη τόσο ψηλά που ελάχιστα απ' όσα θεωρούμε συνήθως ως γνώση πληρούν το κριτήριο.

Από τη δημοσίευση της εργασίας του Γκέτιερ και έπειτα, η αναζήτηση ενός «μπαλώματος» έχει εξελιχθεί σε ένα είδος φιλοσοφικού εξοπλιστικού αγώνα δρόμου. Στις απόπειρες βελτίωσης του τριμερούς ορισμού έχει αντιπαραβληθεί ένας καταιγισμός από αντιπαραδείγματα που σκοπό έχουν να δείξουν ότι συνεχίζει να υπάρχει κάποιο ψεγάδι. Προτάσεις που φαίνεται να αποφεύγουν το πρόβλημα Γκέτιερ, το επιτυγχάνουν συνήθως με υψηλό τίμημα: τον αποκλεισμό μεγάλου μέρους όσον διαισθητικά θεωρούμε γνώση.

Επιμύθιο

Τι ξέρουμε πραγματικά;

Ban Dupre, 50 Φιλοσοφικές Θεωρίες για την ζωή και τον κόσμο

Διόπτρα, 2017 (σ. 30-33)