Η μέθοδος του Μακιαβέλι

Η μέθοδος του Μακιαβέλι είναι η επιστημονική μέθοδος εφαρμοσμένη στην πολιτική …

Συνεπώς, πρώτον, θεωρούμε θετικό το ότι ο Μακιαβέλι χρησιμοποιεί τη γλώσσα με λογικό, επιστημονικό τρόπο. … Πάντα κατανοούμε για τι πράγμα μιλάει. …

Δεύτερον, ο Μακιαβέλι οροθετεί με επαρκή σαφήνεια το πεδίο της πολιτικής. Ποιο είναι το αντικείμενο μας όταν μιλάμε περί πολιτικής; Πολλοί, … φαίνεται πως πιστεύουν ότι μιλούμε για την ανθρώπινη αναζήτηση μιας ιδανικής κοινωνίας ή για την κοινή οργάνωση των ανθρώπων προκειμένου να επιτύχουν τη μεγίστη κοινωνική ευημερία ή για τη φυσική βλέψη των ανθρώπων προς την ειρήνη και την αρμονία ή για κάτι εξ’ ίσου απόμακρο από τον κόσμο όπως είναι και όπως πάντα ήταν. Ο Μακιαβέλι κατανοεί την πολιτική πρωταρχικά ως πεδίο αγώνων μεταξύ ανθρώπων για την εξουσία. Με αυτή την οροθέτηση μας διαβεβαιώνει ότι πρόκειται να εξεταστεί κάτι υπαρκτό, όχι κάτι που κλωθογυρίζει στα όνειρα ή στους εφιάλτες κάποιου ιδεαλιστή. Εάν ενδιαφερόμαστε για τον άνθρωπο όπως είναι εδώ στη γη και στο βαθμό που μπορούμε να μάθουμε από τα γεγονότα της ιστορίας και από την εμπειρία, πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν έχει εκ φύσεως βλέψεις προς την ειρήνη ή την αρμονία, δεν σχηματίζει κράτη προκειμένου να επιτύχει μια ιδανική κοινωνία ούτε δέχεται την κοινή οργάνωση για να εξασφαλίσει τη μέγιστη κοινωνική ευημερία. Οι άνθρωποι όμως και ομάδες ανθρώπων διεξάγουν όντως μεταξύ τους αγώνες, με διάφορα μέσα, για να αυξήσουν συγκριτικά τη δύναμή και τα προνόμιά τους …  

Τρίτον, ο Μακιαβέλι συνθέτει, και μάλιστα συστηματικά σε κάποιο βαθμό, μεγάλο αριθμό γεγονότων: γεγονότα που ανασύρει από τη μελέτη ιστορικών έργων που έχει στη διάθεσή του, από ότι του έχουν πει άλλοι εξέχοντες πολιτικοί παράγοντες των ημερών του και από όσα παρατήρησε ο ίδιος κατά τη διάρκεια της ενεργής πολιτικής του σταδιοδρομίας. Σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο πλην της πολιτικής, μια τέτοια διαδικασία θα μπορούσε να φανεί πολύ προφανής … Αλλά στα πολιτικά κείμενα, η συνήθης προσέγγιση … δεν αρχίζει με την παρατήρηση των γεγονότων αλλά με τις υποτιθέμενες γενικές αρχές που διέπουν τη φύση του ανθρώπου, την κοινωνία και το σύμπαν. Τα συμπεράσματα συνάγονται από τις αρχές· αν τα γεγονότα δεν συμφωνούν, τόσο χειρότερο για τα γεγονότα. Για τον  Μακιαβέλι όμως πρώτα έρχονται τα γεγονότα· τα ερωτήματα απαντιούνται με την επίκληση των γεγονότων ως αυτών που έχουν τον τελευταίο λόγο. Εάν τα γεγονότα αποκαλύπτουν ότι οι επιτυχημένοι κυβερνήτες συχνά ψεύδονται και παραβιάζουν τις συνθήκες, τότε  μια τέτοια γενίκευση έχει το προβάδισμα έναντι ενός αντίθετου νόμου που αντλείται από κάποιο μεταφυσικό δόγμα το οποίο προκαθορίζει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι εκ φυσικής προδιαθέσεως εραστές της αλήθειας … Για τον Μακιαβέλι, όταν αποφασίζουν τα γεγονότα, οι αρχές πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων.

Τέταρτον, ο Μακιαβέλι μονίμως προσπαθεί να συσχετίσει σύνολα γεγονότων παράγοντας γενικεύσεις ή νόμους. … Πάντα αναρωτιέται αν κάτι καταγεγραμμένο στον Λίβιο ή στον Θουκυδίδη ή παρατηρούμενο στην εποχή του αποτελεί εξαίρεση ή μοναδική, ιδιόμορφη πράξη· ή εάν μπορεί να κατανοηθεί ως ένα παράδειγμα κάποιου γενικού προτύπου πολιτικής συμπεριφοράς.

Στις εποχές ακμής της Δημοκρατίας, οι Ρωμαίοι εξέλεγαν υπάτους για ένα μόνο έτος. Ακόμη και όταν οι ύπατοι οδηγούσαν στρατούς στο πεδίο της μάχης, ανακαλούνταν και αντικαθίσταντο στο τέλος του έτους. Αυτό συχνά δυσκόλευε το στράτευμα, δημιουργούσε κατά καιρούς κινδύνους στρατιωτικής ήττας ή, το λιγότερο επιμήκυνε το χρόνο μιας εκστρατείας. Ήταν, όμως, σοφό από την άποψη της διατήρησης της ελευθερίας της δημοκρατίας; Ο Μακιαβέλι ανακαλύπτει ότι αυτή η πρακτική, όχι μόνο στην προκείμενη περίπτωση αλλά ως γενικός κανόνας, δεν ήταν απλώς συνετή αλλά και ουσιαστική· η ελευθερία μιας Δημοκρατίας εξασφαλίζεται μόνο όταν οι αξιωματούχοι της εκλέγονται για μικρές χρονικές περιόδους, με ορισμένες θητείες που δεν παρατείνονται ποτέ· και ότι η πρώτη ένδειξη παρακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως και τόσων άλλων δημοκρατικών κρατών, ήταν η πρακτική της παράτασης της θητείας των αξιωματούχων.   

Πως θα έπρεπε να χειρίζονται τα κράτη, προκειμένου να ευημερήσουν, τους εχθρούς τους εσωτερικούς και εξωτερικούς όταν έχουν ηττηθεί; … Με παραδείγματα από τη ρωμαϊκή, την ελληνική την καρχηδονιακή, την ιταλική και τη γαλλική ιστορία, δείχνει ότι η «μέση οδός» δεν αποδίδει σε τέτοιες περιπτώσεις· ότι ο εχθρός θα έπρεπε είτε να συντριβεί ολοκληρωτικά ή να συμβιβαστεί ολοκληρωτικά· η μέση κατάσταση … εγγυάται απλώς ότι θα εξακολουθήσει να υφίσταται η αιτία της εχθρότητας και η διάθεση εκδίκησης …

Άγαλμα του Μακιαβέλι, έξω από την 

Πινακοθήκη Ουφίτσι της Φλωρεντίας

Τέλος, παρ’ όλο που αυτό δεν αποτελεί αυστηρά μέρος της λογικής της επιστημονικής μεθόδου, αντιλαμβανόμαστε σε όλο το έργο του Μακιαβέλι, σε κάθε αράδα και κεφάλαιο, μια ένταση και ένα δυνατό πάθος για την αλήθεια. … Καμιά προκατάληψη, καμιά ισχυρή παράδοση, καμιά αυθεντία, καμιά συναισθηματική προδιάθεση δεν είναι αρκετή να τον κάνει να καταστείλει την έρευνά του για την αλήθεια, μέχρι να μπορέσει να την ανακαλύψει … αυτό το πάθος για την αλήθεια είναι εξόχως αποκαλυπτικό … στο προοίμιο του Δεύτερου Βιβλίου των Διατριβών πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου:

«Πάντα παινάνε οι άνθρωποι, μα πάντα δεν έχουν δίκιο, τους αρχαίους καιρούς κατηγορώντας τους τωρινούς: και τόσο πολύ κόφτονται για τα περασμένα, που όχι μονάχα εξυμνούν τις εποχές που τις ξέρουν από τη μνήμη τους, καθώς την παραδώσανε οι ιστορικοί, παρά κι εκείνες που, όντας γέροι πια, αναθυμούνται πως τις είδανε στα νιάτα του. Κι όποτε βλέπω πως τούτη δω η ιδέα τους λαθεύει, καθώς λαθεύει τις πιο πολλές φορές, σκέφτομαι πως πολλοί είναι οι λόγοι που τους οδηγούνε σε τέτοια πλάνη. Και πρώτα – πρώτα, πιστεύω ότι για τα αρχαία πράγματα δεν ξέρουμε πέρα ως πέρα την αλήθεια κι τις περισσότερες φορές κρύβονται τα όσα θα φέρνανε ντροπή στους καιρούς εκείνους, κι έτσι τα υπόλοιπα, όσα μπορούνε να τους φορτώσουν δόξα, αυγατίζουνε και φαίνονται πιο μεγαλόπρεπα … Κι έξω απ’ αυτό, αφού οι άνθρωποι μισούνε κάτι ή από φόβο ή από φθόνο, αμέσως – αμέσως τα περασμένα γλυτώνουνε από τις δύο δυνατότερες αιτίες του μίσους, αφού δεν μπορούνε να σε βλάψουνε κι ούτε σου δίνουν αφορμή για να τα φθονήσεις. Όμως το αντίθετο γίνεται με τα όσα ψηλαφείς και βλέπεις· τούτα δω, επειδή τα ξέρεις από τα μέσα και δεν έχουνε για σένα τίποτα κρυφό, κι επειδή βλέπεις να κλείνουν εντός τους, αντάμα με το καλό, κι άλλα πολλά που δεν σ’ αρέσουνε, γι’ αυτό αναγκαστικά τα κρίνεις και πολύ παρακατιανότερα απ’ τ’ αρχαία, ακόμα κι όταν τα σημερινά αξίζουνε στ’ αλήθεια χίλιες φορές πιότερη δόξα και φήμη από εκείνα …

» Κι έξω απ’ αυτά, αφού οι ανθρώπινες επιθυμίες είναι ακόρεστες – γιατί η φύση δίνει όλα να μπορείς και να θέλεις να τα λαχταράς, ενώ η τύχη σε αφήνει να πετυχαίνεις λίγα – το αποτέλεσμα είναι πως στο νου του ανθρώπου αδιάκοπα βασιλεύει η δυσαρέσκεια κι η βαρεμάρα για κείνα που κατέχει· κι αυτό τον κάνει να κατηγοράει τη σημερινή εποχή, να παινάει την παλιά και να λαχταράει τη μελόυμενη, χωρίς να τον κινεί σ’ αυτό καμιά λογική αιτία …»  

Συνοψίζοντας τη μέθοδο του Μακιαβέλι, πρέπει να θυμόμαστε … Το τυπικό και το πραγματικό νόημα ταυτίζονται. Δεν υπάρχει κρυμμένο νόημα ούτε σκοπός που δεν αποκαλύπτεται. Γι’ αυτό όπου κάνει λάθος ο Μακιαβέλι είναι εύκολο να τον διορθώσουμε· και γι’ αυτό δεν μπορεί να μας εξαπατήσει.

James Burnham, Οι Μακιαβελιστές υπέρμαχοι της ελευθερίας

(ΚΕΔΡΟΣ, 2009, σελ. 64-73)