Πλάτων, Συμπόσιον: το εγκώμιο του Αλκιβιάδη για τον Σωκράτη

ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ

Στο Συμπόσιον ο Πλάτων προφανώς θέλει, παρά τις επιφυλάξεις της Διοτίμας, να παρουσιάσει τον Σωκράτη ως άνθρωπο που, στις καλύτερες στιγμές του, έφτασε μόνος του στη «θέαση», και γι’ αυτό ακριβώς δίνει με ολόκληρη τη συμπεριφορά του την εντύπωση στους συνανθρώπους του ότι, αν και περιφέρεται μέσα στον κόσμο τους, δεν ανήκει εκεί. Η στενή αντιστοιχία της πορείας που περιγράφει η Διοτίμα προς την «ένωση» με την υπέρτατη πραγματικότητα και της σταδιοδρομίας που αποδίδει αλλού ο Πλάτων στον ήρωά του θα αρκούσε για να συμπεράνουμε τουλάχιστον ότι ο Σωκράτης διαγράφει σταθερά την πορεία αυτή. Εύλογα, θα ήταν άτοπο να εμφανιστεί να κομπάζει για το υπέρτατο αυτό επίτευγμα. Γι’ αυτό εισάγεται εδώ ο Αλκιβιάδης, το κατεξοχήν ζωντανό παράδειγμα του «φιλόδοξου βίου». Από την πασίγνωστη αφήγησή του για την εντύπωση που του έκανε ο Σωκράτης στα χρόνια της στενή τους συναναστροφής και από την επίδραση που εξακολουθούν να ασκούν στη συνείδηση και τη φαντασία του οι αναμνήσεις του εκείνες, συμπεραίνουμε αυτό που θα ήταν αδύνατο να ειπωθεί αλλιώς, ότι δηλαδή ο Σωκράτης «είδε», και η θέασή του αυτή σημάδεψε ολόκληρη τη σχέση του με τον κόσμο. Ίσως, υπάρχει και μια παραπέρα σκέψη στο νου του Πλάτωνα. Ο Σωκράτης θα μπορούσαμε να πούμε, είναι άνθρωπος που απαρνήθηκε τον κόσμο για να βρει την προσωπική του αιώνια «ζωή». Αντίθετα, ο Αλκιβιάδης, προικισμένος από τη φύση  με όλα τα χαρίσματα που χρειάζονται για τη «φιλοσοφία», ευάλωτος όμως στις επιθυμίες της σάρκας της επίδειξης και της φιλοδοξίας, είναι άνθρωπος που ίσως θα «έβλεπε», αν το ήθελε, αλλά πραγματοποίησε τη «μεγάλη άρνηση»: αρνήθηκε την πραγματικότητα για χάρη της σκιάς. Διάλεξε τον κόσμο – και έχει όλα όσα ο κόσμος μπορεί να προσφέρει. Οι δύο τύποι μας παρουσιάζονται ο ένας δίπλα στον άλλον, και ακούμε τον εραστή των εγκοσμίων, στο αποκορύφωμα του θριάμβου του, να ομολογεί ότι διάλεξε τον κατώτερο ρόλο. Περιττεύει να επιμείνουμε εδώ στο εγκώμιο του Αλκιβιάδη για τον Σωκράτη (215a-22b), σημαντικό για την κατανόηση των χαρακτήρων τους, αλλά όχι της σωκρατικής ή της πλατωνικής φιλοσοφίας. Μας δείχνει τον Σωκράτη να ακολουθεί έμπρακτα την οδό του προσκυνήματος που περιέγραψε η Διοτίμα. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί, για να αποφευχθούν μερικές περίεργες παρανοήσεις, ότι η πασίγνωστη αφήγηση του Αλκιβιάδη για το πώς θέλησε να βάλει σε «πειρασμό» τον Σωκράτη (216d-219d) αφορά την εποχή στην οποία ο Αλκιβιάδης, που πολέμησε ως ιππέας στην Ποτίδαια το 431-430, ήταν ακόμα σχεδόν παιδί (217). Το συμβάν πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ του 440 και του 435, δηλαδή λίγο μετά τα τριάντα του Σωκράτη. Άρα αξίζει να σημειωθεί ότι από τότε ήταν τόσο φημισμένος για τη σοφία του, ώστε ο Αλκιβιάδης δεν θεωρούσε κανένα αντίτιμο υπερβολικό προκειμένου να «ακούσει όλο όσα ήξερε». […] Επίσης, νομίζω, πρέπει να αναγνωρίσουμε, συμφωνώντας με τον  Burnet, ότι η εμφαντική περιγραφή της εικοσιτετράωρης «έκστασης» του Σωκράτη στην Ποτίδαια (220c-d) προβάλει την «έκσταση» αυτή ως τον εξαιρετικότερη εμπειρία της ζωής του, εμπειρία που σημάδεψε ανεξίτηλα το μέλλον του. […] Κατά τα άλλα, η αξιοσημείωτη ικανότητα του Σωκράτη να προσαρμόζεται φαινομενικά στον τόνο και στα ήθη του εγκόσμιου βίου, φροντίζοντας ωστόσο παράλληλα να δείχνει άμοχθα ότι αγγίζει συνεχώς τον άλλο, «αόρατο» κόσμο ταυτόχρονα τόσο κοντινό και τόσο απόμακρο, αποτελεί ένα από χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα των μεγάλων «οραματιστών» […]

Το τέλος του συμποσίου

Σχετικά με τη σκηνή του γλεντιού, με την οποία τελειώνει το «συμπόσιο», χρειάζεται μόνο να παρατηρήσω το εξής: μαθαίνουμε (223d) ότι, τα χαράματα, οι μόνοι από την συντροφιά που μπορούσαν ακόμα να συζητούν ήταν ο Σωκράτης, ο Αριστοφάνης και ο Αγάθων. Ο Αριστόδημος άφησε τον Σωκράτη να προσπαθεί να πείσει τους δύο δραματουργούς ότι όποιος έχει την τέχνην να γράψει τραγωδίες μπορεί επίσης να γράψει κωμωδίες.

Πολύ επινοητικότητα έχει σπαταληθεί για την ερμηνεία αυτός της παρατήρησης· […] Το πραγματικό νόημα είναι εξόφθαλμο. Ο Σωκράτης, όπως ξέρουμε, απέρριπτε την κοινή άποψη ότι οι ποιητές είναι σοφοί και τα δημιουργήματα τους προϊόντα συνειδητής «τέχνης». Πίστευε ότι χρειάζεται «ιδιοφυία» και «έμπνευση», αφού αδυνατούν να εξηγήσουν οι ίδιοι ακόμα και τις πιο πετυχημένες τους δημιουργίες. Εδώ λοιπόν θέλει να πει ότι η ανικανότητα του Αγάθωνα να γράψει κωμωδίες και του Αριστοφάνη να γράψει τραγωδίες αποδεικνύει ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος είναι σοφοί που εργάζονται βάσει της συνείδησης κατοχής μιας «τέχνης»· αποτελούν και οι δύο όργανα ενός «πνεύματος» που τους καταλαμβάνει, όχι κύριους και χειριστές ενός εργαλείου. Στην πραγματικότητα, το χωρίο αυτό πρέπει να αναφέρεται […] ως παράδειγμα όσων λέει ο Σωκράτης στην Απολογία για τις μάταιες προσπάθειες να «διαψεύσει το χρησμό» βρίσκοντας ένα σοφόν ανάμεσα στους ποιητές. Και εδώ αποτυγχάνει: οι δύο ακροατές του, μισοκοιμισμένοι μετά την ολονύχτια διασκέδαση, «δεν τον παρακολουθούν απόλυτα» (ον σφόδρα επομένους νυστάζειν, 223d 6).

Α. E. Taylor, ΠΛΑΤΩΝ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

(ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, 1992, σελ. 275-278)