Ο ιμπεριαλισμός του Ναπολέοντα και η συντηρητική απόκριση

[…] Οι στρατιές της Γαλλικής Δημοκρατίας και του Ναπολέοντα, κατατροπώνοντας εκείνες των άλλων ευρωπαϊκών καθεστώτων, έδειξαν πόσο αδύναμες ήταν οι κυβερνήσεις που δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν την αφοσίωση των πολιτών τους. […] Ο Ναπολέων έφερε στις κατακτημένες χώρες τις περισσότερες μεταρρυθμίσεις της Επανάστασης –τις μεταρρυθμίσεις που είχαν κάνει τον κοινό Γάλλο πολίτη να ταυτίσει τη μοίρα του με κείνη της κυβέρνησής του.

Μολονότι κατάργησε την αυτοδιακυβέρνηση της αστικής τάξης στη Γαλλία, ο Ναπολέων στερέωσε όλες τις άλλες κατακτήσεις του φιλελευθερισμού και μάλιστα τις εξήγαγε στη νέα του αυτοκρατορία. […] Από άκρη σ’ άκρη της Ευρώπης τα στρατεύματα του πρόβαλαν την πρώτη σοβαρή πρόκληση ενάντια στο παλαιό καθεστώς. Όπου μπορούσε, ο Ναπολέων καταργούσε τους φεουδαλικούς φόρους και τη δουλοπαροικία. Οι ηγεμόνες και οι οικογένειες των ευγενών συχνά καθαιρούνταν για να αντικατασταθούν από ντόπιους Γιακοβίνους ή Γάλλους γραφειοκράτες, […] Καθιερώθηκε η ισότητα ενώπιον του νόμου […]

Μολονότι συνέλαβε τον πάπα και προσάρτησε τις παπικές κτήσεις, ο Ναπολέων τελικά θέλησε με συμβιβασμούς να κατευνάσει τη γαλλική εκκλησία, ώστε να υπονομεύσει την αντεπανάσταση στο εσωτερικό και τους εμιγκρέδες επισκόπους στο εξωτερικό. Ωστόσο στα εδάφη που κατακτούσε χτυπούσε ανελέητα την προνομιούχο θέση της εκκλησίας. […] Οι συντηρητικοί όλης της Ευρώπης έφριξαν όταν ο Ναπολέων άνοιξε τα εβραϊκά γκέτο και παραχώρησε στους εβραίους την ελευθερία να τελούν τη λατρεία τους και το δικαίωμα να κατέχουν γη και ν’ ασκούν ελεύθερα επαγγέλματα. Επιπλέον, δημιούργησε κοσμικούς δεσμούς δημόσιας εκπαίδευσης και έκανε ότι μπορούσε για να διαδοθούν οι ιδέες των πιο μετριοπαθών στοχαστών του Διαφωτισμού.

[…] Η εμμονή του αυτοκράτορα, όλοι οι άνθρωποι να κυβερνώνται με τους ίδιους νόμους, βρήκε την έκφρασή της στον επιβλητικό και βαρυσήμαντο Ναπολεόντειο Κώδικα. […]  Ο Ναπολέων εγγυήθηκε το δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία […] Οι οικονομικοί του σύμβουλοι έστησαν σύγχρονα τραπεζικά και πιστωτικά ιδρύματα, και κατάργησαν τους εσωτερικούς τελωνειακούς φραγμούς που εμπόδιζαν το ελεύθερο εμπόριο.

Από την άλλη, όμως, ο αυτοκράτορας ελάχιστα πράγματα έκανε για εκείνους που δεν είχαν ούτε γη ούτε πλούτο. Ευνόησε […] τις επαγγελματικές τάξεις. […] Με τρόπο τυπικό της δυναμικής του ιμπεριαλισμού, η τυραννία του και οι μεταρρυθμίσεις του, αφ’ ενός προκάλεσαν ένα μεταρρυθμιστικό κύμα και αφ’ ετέρου, δηλαδή από πλευράς των απειλούμενων συμφερόντων, πυροδότησαν μια ισχυρή άμυνα υπέρ των ιδιαίτερων εθνικών παραδόσεων. Τα περισσότερα δημιουργήματα του Ναπολέοντα καταστράφηκαν μετά την ήττα του, αλλά η μνήμη του τους διατηρήθηκε – ιδιαίτερα στις μεσαίες τάξεις. […]

Πρωσία

Πριν από τις κατακτήσεις του Ναπολέοντα, οι κυβερνήτες των αναρίθμητων γερμανικών κρατιδίων δεν φοβούνταν ιδιαίτερα τους μεταρρυθμιστές. […] Τα περισσότερα από τα μεγάλα γερμανικά κράτη είχαν σωστή διαχείριση και η αριστοκρατία ιδιαίτερα στην Πρωσία, ήταν ομάδα χρήσιμων και σκληρά εργαζόμενων υπαλλήλων του κράτους. […] Ο λουθηρανικός κλήρος είχε μικρή κοσμική εξουσία, υπάκουε στο κράτος και ήταν ανοιχτός στις φωτισμένες ιδέες. Μάλιστα οι γερμανοί διανοούμενοι υμνούσαν τον λουθηρανισμό σαν θρησκεία που αποκρινόταν στη νεωτερική ανάγκη για εσωτερική πνευματική ελευθερία, και περιφρονούσαν τον καθολικισμό. […]

Με ένα μόνο κτύπημα ο Ναπολέων διέλυσε την ταλαίπωρη Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και αντικατέστησε τις 300 χωριστές πολιτικές της μονάδες με τα τριάντα οκτώ κράτη της Συνομοσπονδίας του Ρήνου. […] Ο Ναπολέων πραγματοποίησε τη μεγαλύτερη μεταβίβαση εκκλησιαστικών περιουσιών σε κοσμικούς, από την εποχή της Μεταρρύθμισης, ανταμείβοντας με πρώην εκκλησιαστικά και φεουδαλικά εδάφη τους γερμανούς ηγεμόνες που δέχονταν να στηρίζουν τα αυτοκρατορικά του σχέδια. […] Πράγματι, ώσπου να διατρανωθεί η τυραννία του Ναπολέοντα, πολλοί πολίτες στη δυτική Γερμανία καλωσόριζαν τη γαλλική εξουσία, ελπίζοντας μάλιστα να προσαρτηθεί η χώρα τους από τη Γαλλία.

Από όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, η Πρωσία αποδείχτηκε το πιο σημαντικό στην ιστορία του ευρωπαϊκού συντηρητισμού. Η Πρωσία ένωσε τη Γερμανία στα τέλη του 19^ου αιώνα υπό την ηγεσία ακραίων συντηρητικών, οι οποίοι ωστόσο διευκόλυναν μια άνευ προηγουμένου βιομηχανική επανάσταση. Γι’ αυτό και στις αρχές του 20^ου αιώνα, οι συντηρητικοί θεσμοί και ιδέες είχαν εξασφαλίσει στην Πρωσία μια σημαντική βάση ισχύος. Το 1807, ωστόσο, η Πρωσία βρισκόταν στο έλεος του Ναπολέοντα και αναγκάστηκε να παραχωρήσει στους γείτονές της πολλά εδάφη, πληθυσμούς και πλούτο. Από αυτήν ακριβώς την ταπείνωση ξεκίνησαν οι πιέσεις για φιλελεύθερη μεταρρύθμιση. […] Τα νεώτερα μέλη της πρωσικής γραφειοκρατίας και του στρατιωτικού κατεστημένου προσπάθησαν, με επανάσταση από τα πάνω, ν’ αξιοποιήσουν το εθνικό δυναμικό του λαού τους. Οι δουλοπάροικοι απελευθερώθηκαν, […] Οι εξουσίες καταναγκασμού των συντεχνιών καταργήθηκαν […] Το άκαμπτο πρωσικό σύστημα των καστών χαλάρωσε, […] Επιπλέον, ο βασιλιάς ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Γ', υποσχέθηκε ότι μια μέρα όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις θα ενσωματώνονταν ς’ ένα γραπτό σύνταγμα που θα εξασφάλιζε όλες τις τάξεις.  

Οι Πρώσοι συντηρητικοί έφριξαν, και οι αντιρρήσεις των ευγενών παρουσιάστηκαν σ’ ένα υπόμνημα προς τον βασιλιά. Ο συντάκτης του, ο Φρειδερίκος φον ντερ Μάρβιτς, ήταν και ο ίδιος ένας πρώσος Γιούνκερ, αξιωματικός του στρατού. Όπως και οι άλλοι ευγενείς, ο Μαρβιτς έβρισκε όλες αυτές τις μεταρρυθμίσεις γαλλικές, μη πρωσικές και γενικά ξενόφερτες. […] Ο εισαγόμενος από τη Γαλλία φιλελευθερισμός, πρόσθετε ο Μάρβιτς, με το να κηρύσσει τον εγωιστικό ατομικισμό και τον υλισμό, δεν μπορούσε παρά να διαβρώσει ακόμη περισσότερο τη συνοχή του κοινοτικού πνεύματος των πρώσων. Η Πρωσία ήταν, όπως και θα έπρεπε να είναι, κράτος πατριαρχικό, βασισμένο στο πρότυπο της οικογένειας. Απελευθερώνοντας τους δουλοπάροικους, επέμενε ο  Μάρβιτς, απλώς τους αφήνει ορφανούς από το γνήσιο ενδιαφέρον του φεουδάρχη άρχοντα τους, […] Αν ελευθέρωνες ή μόρφωνες τον δουλοπάροικο, απλώς θα τον έκανες δυσαρεστημένο με τη μοίρα του και ακατάλληλο για παραγωγική υπηρεσία. […] 

Οι Πρώσοι συντηρητικοί όλων των τάξεων είχαν επίσης φρίξει με τις προτάσεις χειραφέτησης των εβραίων. Συμφωνώντας με ιδέες που είχαν εξαπλωθεί από πολύ νωρίτερα στις γερμανικές χώρες, ο  Μάρβιτς, επέμενε ότι οι εβραίοι ήταν μια χαμένη φυλή, καταδικασμένη από τον Παντοδύναμο να περιπλανιέται για πάντα, ανίκανη να μείνει πιστή σε οποιοδήποτε κράτος και ακατάλληλη να εργαστεί όπως οι έντιμοι χωρικοί ή στρατιώτες. Οι εβραίοι δεν θα έπρεπε ποτέ ν’ αποκτήσουν το δικαίωμα να αγοράσουν γη, γιατί αυτό θα παρέδιδε την Πρωσία στα Χέρια των άπληστων κερδοσκόπων και τότε «η παλαιά και έντιμη Πρωσία θα γινόταν ένα νεόκοπο εβραϊκό κράτος». Σε κείνους τους μεταρρυθμιστές πάλι που πρότειναν την χειραφέτηση των γυναικών, ο Μάρβιτς απαντούσε ότι οι γυναίκες προφανώς ήταν γεννημένες για το σπίτι, και βέβαια το πνεύμα τους δεν θα μπορούσε ποτέ να υψωθεί υπεράνω της φροντίδας των παιδιών, της χαράς του έρωτα και των μικροκουτσομπολιών. Η γυναίκα ήταν ο στυλοβάτης της οικογενειακής ζωής. […] Η παράδοση και τα νόμιμα δικαιώματα, κατέληγε ο Μάρβιτς, βοούν ότι η πολιτική δύναμη ανήκει στους ευγενείς και τους ηγεμόνες· όλοι οι άλλοι, πρέπει απλώς να εκτελούν τις παραδοσιακές τους λειτουργίες. Ήταν χαρακτηριστικό των συντηρητικών, όταν απειλούνταν από εισβολείς και μεταρρυθμίσεις, ν’ ανταπαντούν ζητώντας την αναβίωση του χαμένου κλέους με την επιστροφή στις αυθεντικές αρχές του παρελθόντος.  

Ωστόσο, η τεράστια δύναμη του Ναπολέοντα έδωσε στους μεταρρυθμιστές μια προσωρινή υπεροχή μέσα στην πρωσική αυλή. Όμως ο βασιλιάς και οι πρώην σύμβουλοί του αποστρέφονταν τις αξίες του γαλλικού Διαφωτισμού, και ήταν οπαδοί του μυστικιστικού και αντιμεταρρυθμιστικού τάγματος των Ροδόσταυρων. Οι Ροδόσταυροι δεν έκαναν καμία παραχώρηση στη νευτώνεια επιστήμη: γι’ αυτούς, όσα έγραφε η βίβλος ήταν αλήθεια λέξη προς λέξη· η αλχημεία και η αστρολογία ήταν ορθές επιστήμες. […] Σύμφωνα με τους Ροδόσταυρους, το μόνο που χρειαζόταν οι μάζες ήταν η χριστιανική κατήχηση. Η επανάσταση ήταν απλώς αποτέλεσμα συνομωσιών των Ελευθεροτεκτόνων. Σε όλα τα ζητήματα όφειλε ο καθένας απόλυτη υπακοή στο Θεό, και στην επίγεια ζωή αυτό σήμαινε απόλυτη υπακοή στους ελέω θεού άρχοντες του. Ήταν μια φιλοσοφία που ταίριαζε γάντι σ’ ένα βασιλιά.

Η ήττα του Ναπολέοντα σταμάτησε τις πρωσικές μεταρρυθμίσεις. Οι δουλοπάροικοι χειραφετήθηκαν, αλλά αναγκάσθηκαν να πληρώσουν τόσο μεγάλες αποζημιώσεις στους πρώην κυρίους τους ώστε ο πλούτος και τα εδάφη των ευγενών αυξήθηκαν – και άλλο τόσο βάρυναν τα χρέη των χωρικών. Οι εξουσίες των συντεχνιών αποκαταστάθηκαν, η χειραφέτηση των εβραίων ματαιώθηκε, και οι γυναίκες έμειναν φυλακισμένες στους παραδοσιακούς τους ρόλους. Ο βασιλιάς […] δεν επέτρεψε τη θέσπιση κανενός συντάγματος, […] Η εμπειρία των ναπολεόντειων πολέμων έφερε επίσης ορισμένες αλλαγές στο στρατό, […]  Δόθηκαν στρατιωτικά αξιώματα σε πολλούς μη ευγενείς […] Αλλά δεν έγινε καμιά προσπάθεια να συσταθεί ο στρατός πολιτών που ήθελαν οι ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές. […] Παρά το ναπολεόντειο διάλειμμα, η Πρωσία συνέχισε να κυβερνιέται από τον βασιλικό οίκο των Χοεντσόλερν, τους ευγενείς γραφειοκράτες και τους στρατιωτικούς διοικητές. Στις υπόλοιπες περιοχές της Γερμανίας –με εξαίρεση, εν μέρει, τα νοτιοδυτικά-, τα φιλελεύθερα συντάγματα καταργήθηκαν και οι παλαιοί θεσμοί έμειναν άθικτοι.

John Weiss, Συντηρητισμός και Ριζοσπαστική Δεξιά

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2009, σελ. 35-42)