Η γέννηση της δημοκρατίας

Ποιο είναι το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη γέννηση της δημοκρατίας; Από χρονολογική άποψη, πρόκειται για την περίοδο που αρχίζει από τα τέλη του 8^ου αιώνα και τελειώνει στα τέλη του 5^ου  αιώνα, δηλαδή ουσιαστικά με την ήττα των Αθηνών. Από γεωγραφική άποψη, αν και μας αφορά όλος ο χώρος που αγκαλιάζει τόσο την καθαυτό Ελλάδα όσο και τις αποικίες, παρά ταύτα μας ενδιαφέρουν κυρίως οι χώροι από τους οποίους ξεπήδησαν καινούργια πράγματα ή στους οποίους συντελέστηκε δημιουργία, και μάλιστα δημιουργία σημαίνουσα για μας. Η Αθήνα προφανώς, αλλά και ο ευρύτερος χώρος που μπορούμε να ονομάσουμε ιωνικό πεδίο […]. Δεν πρέπει ωστόσο να λησμονηθεί το ζήτημα που θέτουν οι Δωρικές πόλεις, και κυρίως η Σπάρτη, οι οποίες με κάποιες εξαιρέσεις παρέμειναν μέχρι τέλους ολιγαρχικές. […]

Η αντίθεση ανάμεσα σε ολιγαρχικές και δημοκρατικές πόλεις αποτυπώνεται στην αντιπαράθεση μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας, παρά ταύτα πρόκειται για αντίθεση στο εσωτερικό ενός και του αυτού κόσμου θεσμισμένου πολιτικά σε συνάρτηση με την ιδέα του νόμου, ο οποίος κανονίζει και ρυθμίζει τη συμπεριφορά των πολιτών, τη συγκρότηση της πόλης, αντιτιθέμενος σε κάθε αυθαιρεσία οποιουδήποτε δεσπότη ή απόλυτου μονάρχη.

Είναι απόλυτα χαρακτηριστικό ότι η πρώτη αναφορά των στοιχείων που οι Έλληνες αποκαλούν ευνομίαν, η κατάσταση μιας πόλης όπου όχι μόνο υπάρχουν καλοί νόμοι, αλλά και οι νόμοι αυτοί γίνονται σεβαστοί από τους πολίτες, όπου τα πράγματα «λειτουργούν καλά» προέρχεται από τη Σπάρτη. Ο Τυρταίος, ένας ποιητής που γράφει κατά την περίοδο του Δεύτερου Μεσσηνιακού Πολέμου, περί το 670-660, τριάντα ή σαράντα χρόνια μετά τον Ησίοδο, υμνεί την Σπάρτη για την ευνομίαν της. Ο Τέρπανδρος, ποιητής της Λέσβου, μιλά την ίδια περίπου εποχή για τη Σπάρτη, σαν την πόλη όπου βασιλεύει η δίκη, πράγμα που αποτελεί απλώς την άλλη όψη του ιδίου νομίσματος.

Η ιστορία της Σπάρτης είναι πολύ σκοτεινή […] αλλά –γεγονός αξιοσημείωτο- πιθανώς εκεί ακριβώς συντελέστηκε για πρώτη φορά η συγκρότηση κάποιας μορφής πολιτεύματος ισότητας, και μάλιστα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, δηλαδή το πρώτο ήμισυ του 7^ου αιώνα, μεταξύ 700 και 650 π.Χ. […] πρόκειται για την πρώτη πόλη όπου, απ’ ότι γνωρίζουμε, εγκαθιδρύεται η σπαρτιατική κοινότητα των ομοίων, των «ίσων», σε αντίθεση με μια κατάσταση της οποίας δύσκολα διακρίνουμε το πραγματικό περίγραμμα, αλλά που αποτελεί αναμφίβολα ένα είδος αριστοκρατικής, έντονα ιεραρχημένης κοινωνίας. Τούτο συμβαδίζει με μια ανακατανομή γης η οποία αφορά, στο βαθμό που οι πηγές μας είναι αξιόπιστες, κάπου 9.000 άρρενες ενήλικες […] Ποιοι είναι οι κύριοι πολιτικοί θεσμοί αυτής της κοινότητος; Δύο βασιλείς – χαρακτηριστικό απόλυτα μοναδικό-, που ασκούν ουσιαστικά θρησκευτικά και στρατιωτικά λειτουργήματα, ένα συμβούλιο των πρεσβυτέρων, η γερουσία, που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, παρόμοιο με το ρόλο που θα παίζει αργότερα η ρωμαϊκή  Σύγκλητος, καθώς επίσης και η συνέλευση των ελευθέρων, η περίφημη απέλλα, καθώς και, σε μεταγενέστερη φάση, μια ομάδα πέντε λειτουργών, των εφόρων.

Το χαρακτηριστικό σε σχέση με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο είναι ότι η σπαρτιατική κοινωνία, έτσι όπως έχει συσταθεί στο πρώτο μισό του 7^ου αιώνα, παγιώνεται, ή μάλλον εξελίσσεται, αποκλειστικά προς όλο και πιο ολιγαρχική κατεύθυνση […] Η Σπάρτη παραμένει σε πρώιμη μορφή πολιτικής συγκρότησης, αλλά εκ των πραγμάτων, λόγω απουσίας της δυναμικής του δήμου, της κοινότητας των ελεύθερων ανδρών, μεταμορφώνεται σε ολιγαρχία κατά την κλασική περίοδο. Διότι είναι προφανές, διαβάζοντας τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, ότι αν και αυτή την εποχή υποβάλλονται πράγματι στη συνέλευση σημαντικά ερωτήματα, ιδιαίτερα περί πολέμου ή ειρήνης, πολύ συχνά το παιχνίδι έχει ήδη κριθεί. Η συνέλευση αποφασίζει αφού οι εκπρόσωποι των αντίθετων πλευρών, είτε πρόκειται για τους εφόρους ή για τους δύο βασιλείς, έχουν ήδη μιλήσει κι έχουν εκθέσει την άποψή τους. Ο λαός δεν εκφράζεται με ψηφοφορία δια ανατάσεως χειρός, αλλά δια βοής. Ο Αθηναίος πολίτης σηκώνει το χέρι, παρουσιάζεται και εκθέτει τη γνώμη του, ενώ ο Σπαρτιάτης, χαμένος μέσα στο πλήθος, φωνάζει, και οι έφοροι είναι αυτοί που αποφασίζουν – και συμβαίνει να παραπλανούν – αν οι φωνές «υπέρ» είναι ισχυρότερες από τις φωνές «κατά» ή το αντίθετο. Το σύστημα δεν είναι καθόλου ασφαλές: Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως κατά τη διάρκεια των συζητήσεων που προηγήθηκαν της κήρυξης του πολέμου (Πελοποννησιακός), το 431, ο έφορος Σθενελαΐδας, που τάσσεται στο λόγο του υπέρ του πολέμου, δηλώνει ότι δεν μπορεί να ακουστεί καθαρά η θέληση της συνέλευσης. Ζητά επομένως να χωριστούν όσοι είναι υπέρ και όσοι είναι κατά σχηματίζοντας δύο ομάδες. Εν ολίγοις, δεν υπάρχει πραγματική ατομική ψήφος· πρόκειται για συνέλευση επικύρωσης των αποφάσεων της ολιγαρχίας, παρόμοια από πολλές απόψεις με τις αγορές που συναντάμε στον Όμηρο.

Η δημοκρατία συνιστά, όπως είπαμε, μια διαδικασία. Στην περίπτωση των Αθηνών, η πραγματική αρχή της τοποθετείται στον 7^ο αιώνα, που ονομάστηκε από τον Άγγλο ιστορικό Forrest, νομίζω, - «ο αιώνας των μεταρρυθμίσεων». Αλλά την ίδια εποχή και άλλες πόλεις εισέρχονται σε μια φάση πολιτικού και θεσμικού αναβρασμού, τα παλαιά αριστοκρατικά καθεστώτα κλονίζονται ή ανατρέπονται και αντικαθίστανται από «τυραννίες». Η πρώτη γνωστή περίπτωση είναι η ανατροπή στην Κόρινθο της οικογένειας των Βακχιάδων από τον Κύψελο που εγκαθιδρύει το 657 την πρώτη τυραννία με την υποστήριξη της μάζας των πολιτών αναμφίβολα, […] των οπλιτών. Οι οπλίτες είναι οι πολίτες που έχουν τα μέσα να αποκτήσουν βαρύ οπλισμό, με τον οποίο θα συμμετάσχουν στη φάλαγγα, στον συντεταγμένο σχηματισμό συλλογικής μάχης που βλέπουμε να κάνει την εμφάνισή του την ίδια περίπου εποχή και να αντικαθιστά τη μονομαχίαν.

Στην Αθήνα μια περίοδος ταραχών καταλήγει το 620 στην υπόδειξη ενός πρώτου νομοθέτη, του Δράκοντα· στη συνέχεια, το 594, ο Σόλων ως άρχοντας τροποποιεί το καθεστώς εισάγοντας σημαντικά δημοκρατικά στοιχεία, όπως, δίπλα στο Συμβούλιο των Ευπατριδών που εδρεύει στον Άρειο Πάγο, ένα λαϊκό δικαστήριο, την Ηλιαία, από την οποία να υποθέσουμε ότι απέκλειε τους απόρους. Υπήρχαν όμως και άλλα στοιχεία, όπως η εκλογή από το 680 κάποιων αρχόντων που ονομάζονται θεσμοθέται, δηλαδή νομοθέτες […]

Η πραγματική στροφή σε αυτή την υπόθεση είναι η μεταρρύθμιση, ή μάλλον η επανάσταση που συνδέθηκε με το όνομα του Κλεισθένη στην Αθήνα το 508, εγκαινιάζοντας την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος που νόμιμα μπορούμε να αποκαλέσουμε δημοκρατικό, με αποκορύφωμα την εισαγωγή ενός πραγματικού κανόνα δημοκρατικού δημοσίου δικαίου το 462 στην Αθήνα, τη μεταρρύθμιση του Εφιάλτη, που καταργεί τους τελευταίους περιορισμούς της εξουσίας του δήμου. Η Αθήνα θα παραμείνει έκτοτε πραγματικά δημοκρατική πόλη μέχρι τη νίκη του Φιλίππου του Μακεδόνα, […]

Η αποφασιστική όμως περίοδος για μας αρχίζει με τον Κλεισθένη και φτάνει μέχρι τον Πελοποννησιακό Πόλεμο που διήρκεσε από το 431 ως το 404 –πραγματική τραγωδία από την οποία δεν λείπουν ούτε η ύβρις ούτε η καταστροφή.

Δεν πρέπει ακόμη να λησμονηθούν οι επανειλημμένες προσπάθειες αντίδρασης στην Αθήνα: μετά τον όλεθρο της Σικελίας, η αντίδραση του ολιγαρχικού καθεστώτος των Τετρακοσίων 412-411, στη συνέχεια η αντίδραση των Πέντε Χιλιάδων που τη διαδέχεται. Οι προσπάθειες όμως αυτές διήρκεσαν μόνο μερικούς μήνες και η επανεγκαθιδρυμένη δημοκρατία δεν θα απειληθεί πλέον μέχρι το 404, όταν η οριστική ήττα των Αθηνών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο επιτρέπει στους Σπαρτιάτες να εγκαθιδρύσουν το ολιγαρχικό καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων που ανατράπηκε μετά από μερικούς μήνες από τους οπαδούς της δημοκρατικής παράταξης υπό την ηγεσία του παλαιού στρατηγού Θρασύβουλου.

Η Αθήνα θα παραμείνει όλο τον 4^ο αιώνα σημαντική πόλη και θα καταφέρει μάλιστα να επανασυστήσει μια αυτοκρατορία. Η πνευματική δραστηριότητα είναι εκπληκτική: Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ισοκράτης, η «μέση» κωμωδία και στη συνέχεια η «νέα» με τον Μένανδρο κ.λπ. Θα παραμείνει επίσης δημοκρατία, ενισχύοντας μάλιστα μερικά δημοκρατικά χαρακτηριστικά σε σχέση με την κλασική εποχή – μεταρρύθμιση που επιδοκιμάζει εξάλλου ο Αριστοτέλης στο Αθηναίων Πολιτεία.

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα II. Η Πόλις και οι νόμοι

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 2008, σελ. 69-75)