Οι κύκνοι και το τελευταίο άσμα τους

Στο διάλογο Φαίδων ο Πλάτων περιγράφει την τελευταία συζήτηση του Σωκράτη με τους ανθρώπους του στενού του κύκλου, αφού με το τέλος της θα πιεί το κώνειο. Φυσικό ήταν να έχουμε στον Φαίδωνα πολλές αναφορές στο θέμα του θανάτου και της τύχης της ψυχής στη μεταθανάτια ζωή.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η στάση, ακριβώς εκείνες τις ώρες λίγο πριν το αναπόφευκτο θάνατό του, η ψυχική κατάσταση του Σωκράτη και τα συναισθήματα που του προκαλεί ο θάνατος που τον περιμένει σε λίγο. Παίρνοντας λοιπόν αφορμή από σχετικό υπαινιγμό του Σιμμία ο Σωκράτης στέλνει το μήνυμά του δίνοντας τη δική του ερμηνεία στο άσμα που ψάλλουν οι κύκνοι όταν προαισθάνονται το θάνατό τους – έκφραση ελπίδας και χαράς και όχι απελπισίας και θλίψης.

Κι ο Σιμμίας[1] είπε: «Και τώρα, Σωκράτη, θα σου μιλήσω με ειλικρίνεια. Δηλαδή εδώ και καιρό ο καθένας απ’ τους δύο μας νιώθει αμηχανία και σκουντά ο ένας τον άλλο και προτρέπει να σου υποβάλλει ερώτηση, επειδή - θέλει και ρώτημα; - επιθυμεί να σ’ ακούσει, αλλά διστάζει να γίνει ενοχλητικός, μήπως προκαλέσει τη δυσφορία σου, εξαιτίας της συμφοράς που σε βρήκε τώρα».

Κι εκείνος γέλασε γαλήνια και λέει: «Αλίμονο, Σιμμία, σίγουρα δε θα είναι εύκολο να πείσω τους άλλους ανθρώπους ότι δε θεωρώ συμφορά την τωρινή συγκυρία, την ώρα που δεν μπορώ να πείσω ούτε εσένα, αλλά φοβάσαι μήπως τώρα είμαι πιο δύστροπος απ’ ότι στη προηγούμενη ζωή μου, και, όπως φαίνεται, είμαι κατώτερος στη μαντική απ’ τους κύκνους, που, όταν ψυχανεμιστούν ότι ήρθε η ώρα του θανάτου τους, όσο και τον προηγούμενο καιρό βέβαια τραγουδούσαν, τότε λοιπόν τραγουδούν πιο πολύ και μελωδικότερα, καταχαρούμενοι που θα παν να συναντήσουν το θεό που τους έχει στη δούλεψή του[2]. Όμως οι άνθρωποι, επειδή οι ίδιοι τους τρέμουν το θάνατο, λένε ψευτιές και για τους κύκνους· λένε δηλαδή ότι τα πουλιά αυτά ψάλλουν το τελευταίο άσμα τους γιατί τα κατέχει λύπη, θρηνώντας για το θάνατό τους· δε σκέφτηκαν αυτοί οι άνθρωποι ότι κανένα πουλί δεν τραγουδά όταν νιώθει πείνα ή ρίγος απ’ το κρύο ή υποφέρει από κάποια άλλη αιτία, ούτε το αηδόνι, ούτε το χελιδόνι ούτε ο τσαλαπετεινός[3], ούτε αυτονών το τραγούδι είναι θρήνος, έκφραση λύπης, όπως λέει ο κόσμος. Αλλά ούτε αυτά ούτε οι κύκνοι μου δίνουν την εντύπωση ότι τραγουδούν από λύπη· αντίθετα, πιστεύω ότι καθώς είναι του Απόλλωνα, έχουν το χάρισμα της προφητείας και, γνωρίζοντας από τα πριν την ευδαιμονία του Άδη, τραγουδούν και χαίρονται εκείνη τη μέρα περισσότερο απ’ ότι τον προηγούμενο καιρό. Τώρα, εγώ κι ο ίδιος μου πιστεύω ότι είμαι, όσο και οι κύκνοι, δούλος και ταμένος στον ίδιο θεό κι ότι κατέχω, χάρισμα του αφέντη μου, στον ίδιο βαθμό με τους κύκνους τη μαντική κι ότι δε φεύγω απ’ τη ζωή πιο πικραμένος απ’ αυτούς».

Πλάτων, Φαίδων (84d – 85b)

Πλάτων, Μύθοι

Επιμέλεια: Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ, 2003, σελ. 161-166)

---

[1] Στον Φαίδωνα ο Σωκράτης απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους αχώριστους Σιμμία και Κέβητα, αφού εξαιτίας των αμφιβολιών που διατύπωσαν για την αθανασία της ψυχής υποχρεώθηκε να κάνει όλη τη φιλοσοφική συζήτηση για το θέμα αυτό.

[2] Πρόκειται για τον Απόλλωνα, θεό της μαντικής, με λατρευτικό κέντρο του τους Δελφούς.

[3] Και τα τρία αυτά πουλιά προήλθαν από μεταμορφώσεις ανθρώπων, που τους χτύπησε βαριά συμφορά: στην Οδύσσεια τα 518 κεξ. η Αηδών, από τη ζήλεια της, επειδή αυτή είχε μονάχα έναν γιο, τον Ιτύλο, ενώ η συννυφάδα της Νιόβη ήταν πολύτεκνη, προσπάθησε να σκοτώσει τον πρωτότοκο γιο της Νιόβης, αλλά από λάθος σκότωσε τον μονάκριβο γιο της· παρακάλεσε τότε τους θεούς να τη λυπηθούν κι αυτοί τη μεταμόρφωσαν σε αηδόνι. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι μύθοι, που δίνουν διαφορετική εξήγηση για τη μεταμόρφωση της· σ’ έναν απ’ αυτούς η Χελιδόνα ήταν αδελφή της Αηδόνας, η οποία συγκρούστηκε άγρια με το σύζυγό της Πολύτεχνο, με αποτέλεσμα να διαπράξουν αμοιβαία εγκλήματα. Κι ένα από τα θύματά τους ήταν η Χελιδόνα. Κι αυτήν την σπλαχνίστηκαν οι θεοί και τη μεταμόρφωσαν στο γνωστό πουλί. Τέλος σε έποπα (τσαλαπετεινό) μεταμορφώθηκε ο βασιλιάς της Θράκης γιος του Άρη, Τηρέας, στον οποίο ο βασιλιάς της Αθήνας Πανδίων έδωσε γυναίκα τη θυγατέρα του την Πρόκνη. Βίασε όμως την αδελφή της, τη Φιλομήνα, και ακολούθησε σειρά φρικτών εγκλημάτων, που έφεραν και τους τρεις σε τραγική κατάσταση, οπότε οι θεοί μεταμόρφωσαν την Πρόκνη σε αηδόνι, την Φιλομήλα σε χελιδόνι και τον Τηρέα σε έποπα.