Η εκτενέστερη παρουσίαση της φιλοσοφικής
διδασκαλίας του Σωκράτη που διέσωσε η παράδοση γίνεται σε έργα δυο μαθητών του,
του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα. Όμως όποιον κι απ’ τους δυο και αν διαβάσει κανείς,
θα μείνει μάλλον με την απορία: πως κατάφερε η φιλοσοφία του Σωκράτη να γίνει
αιτία του θανάτου του; Ήταν τόσο ανόητοι οι Αθηναίοι ώστε να καταδικάσουν σε
θάνατο τον πιο σοφό συμπολίτη τους;
Για να εξηγήσουμε πως κατέληξε η φιλοσοφία
του Σωκράτη να τον οδηγήσει στον θάνατο, πρέπει να ξεκινήσουμε από την πιο
πρώιμη περιγραφή της που διαθέτουμε. Πρόκειται για τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, μια κωμωδία που αποτελεί την πρώτη
λογοτεχνική αφήγηση όχι μόνο της διδασκαλίας του Σωκράτη αλλά και του θανάτου
του, πράγμα που εκπλήσσει, καθώς οι Νεφέλες
γράφτηκαν ενώ ο Σωκράτης ζούσε ακόμη. Ο κωμωδιογράφος έπλασε έναν φανταστικό
«θάνατο του Σωκράτη» είκοσι χρόνια περίπου πριν από τη δίκη του. Αργότερα ο
Πλάτωνας θα υποστηρίζει πως η κωμωδία αυτή του Αριστοφάνη συνέβαλε στην
καταδίκη του Σωκράτη. Οι Νεφέλες μας δείχνουν με ανατριχιαστική
σαφήνεια γιατί ο μέσος Αθηναίος ενδεχομένως πίστευε ότι ο Σωκράτης πρέπει να
πεθάνει.
Κεντρικός ήρωας της κωμωδίας είναι ένας
μεσήλικας, ο Στρεψιάδης, χρεωμένος ως το λαιμό από τις σπατάλες της
αριστοκράτισσας συζύγου του και το πάθος του γιου του για τα άλογα. Ο
Στρεψιάδης αποφασίζει να βρει έναν δάσκαλο που θα του διδάξει τη σοφία – έναν
«σοφιστή» - ώστε να του μάθει πώς να κάνει το πιο αδύναμο επιχείρημα να
φαντάζει ως το πιο ισχυρό και έτσι να ξεφύγει από τους δανειστές του. Ο
σοφιστής που διαλέγει είναι ένας θολοκουλτουριάρης ονόματι Σωκράτης, ο οποίος
είναι κυριολεκτικά αιθεροβάμων: έχει μπει μέσα σε ένα καλάθι και αεροβατεί
μιλώντας στις αγαπημένες του θεότητες, τις Νεφέλες, που εμφανίζονται
αυτοπροσώπως στη σκηνή […] αποτελώντας τον Χορό της κωμωδίας.
Ο Στρεψιάδης παπαγαλίζει χαρωπά τις απόψεις
του Σωκράτη περί απόρριψης των παλιών θεών χάριν υπερμοντέρνων θεοτήτων όπως το
Χάος, η Γλώσσα και οι Νεφέλες. Αποδεικνύεται όμως πολύ ξεμωραμένος για να τα
βγάλει πέρα με τις δυσνόητες γλωσσικές λεπτολογίες του Σωκράτη, κι έτσι ο
φιλόσοφος τον παρατάει ως ανεπίδεκτο μαθήσεως.
Όμως ο γιος του Στρεψιάδη, ο Φειδιππίδης,
φαίνεται πολύ πιο δεκτικός – άρα και πιο ευάλωτος στη φθοροποιό επίδραση του
Σωκράτη. Παίρνει λοιπόν τη θέση του πατέρα του ως μαθητή στη σχολή. Ο Σωκράτης
εμπιστεύεται την εκπαίδευση του Φειδιππίδη στον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο, που
παρουσιάζονται επί σκηνής να λογομαχούν. Προκύπτει πως ο Δίκαιος Λόγος
αντιπροσωπεύει τις παλιομοδίτικες αθηναϊκές αξίες της προηγούμενης γενιάς, ενώ
ο Άδικος Λόγος εκφράζει τις καινοτόμες ιδέες που εισάγουν στην πόλη οι
σοφιστές. Ο Δίκαιος Λόγος επιμένει να υπογραμμίζει τη σημασία του αυτοελέγχου,
της εκγύμνασης, της στρατιωτικής εκπαίδευσης και των ψυχρών λουτρών – όλων
δηλαδή των παραγόντων που συνέβαλαν στη νίκη των Αθηναίων επί των Περσών στη
μάχη του Μαραθώνα το 490 π. Χ. Ο Άδικος Λόγος υποστηρίζει τη ρητορική ευστροφία
και χλευάζει την αντίληψη πως η σωφροσύνη έχει αφ’ εαυτής οποιαδήποτε αξία:
«Είδες ποτέ κανέναν να τον ωφελεί η σωφροσύνη;»
Ο Σωκράτης ενθάρρυνε τον Στρεψιάδη να φέρει
σε πέρας τον σκοπό του, οπότε εκείνος αρνείται να πληρώσει τους πιστωτές του
και τους ξεφορτώνεται με επιτηδευμένα λογοπαίγνια και φληναφήματα περί
μετεωρολογίας. Μοιάζοντας πλέον στον ξεροκέφαλο γιο του, απειλεί τους πιστωτές
τους σαν να ήταν υποζύγια και στέλνει στο κατόπι τους τον σκλάβο του,
εφοδιασμένο μ’ ένα μαστίγιο.
Όμως η χαρά του δεν θα κρατήσει για πολύ,
καθώς ο Φειδιππίδης αρχίζει αμέσως μετά να χτυπά τον πατέρα του, ενώ απειλεί να
χτυπήσει και τη μητέρα του.
Ο Στρεψιάδης αναγνωρίζει τότε το λάθος του
και συνειδητοποιεί ότι δεν έπρεπε να ακούσει τον Σωκράτη ούτε να αποκηρύξει
τους παλιούς θεούς. Σκαρφαλώνει λοιπόν στη στέγη της σχολής και την πυρπολεί.
Ένας μαθητής, έντρομος φωνάζει: «Θα μας σκοτώσεις, θα μας σκοτώσεις». Ο
Στρεψιάδης απαντά: «Αυτό θέλω». Ο Σωκράτης μάλλον πεθαίνει μες στη φωτιά μαζί
με τους μαθητές του, ενώ ο Στρεψιάδης αποτελειώνει μ’ έναν κασμά όποιον
ξεφεύγει από τις φλόγες.
Τα τελευταία λόγια του Σωκράτη είναι μια
κραυγή απόγνωσης: «Αχ, ο δύσμοιρος, θα πνιγώ από τον καπνό». Στο πλαίσιο της
κωμωδίας, η ασφυξία προβάλλει σαν ταιριαστός θάνατος για κάποιον που ζούσε με
αερολογίες. […]
Παρότι
η κωμωδία αφήνει υπαινιγμούς ότι ο Σωκράτης θα μπορούσε να διαφθείρει με την
επιρροή του, δεν τον δείχνει ωστόσο να διαφθείρει όντως κάποιον. Κανένας από τους
χαρακτήρες δεν χρειάζεται να διδαχθεί από τον Σωκράτη την ηθική διαφθορά: την
κατέχουν όλοι ήδη στην εντέλεια […] Η διδασκαλία που προσφέρει η σχολή του
Σωκράτη επιτρέπει σε πατέρα και γιο να δώσουν φωνή στις επιλήψιμες επιθυμίες
που ανέκαθεν είχαν. […]
Βέβαια, από μια άλλη οπτική γωνία, ο
ελαφρόμυαλος πατέρας και ο θερμοκέφαλος γιος του δικαιώνουν με αυτά τα
χαρακτηριστικά τους την κατηγορία εναντίον του Σωκράτη. Αν οι περισσότεροι
πολίτες είναι ανόητοι και ουσιαστικά αήθεις, τότε μια κοινωνία χωρίς στιβαρή
ηθική καθοδήγηση θα οδηγηθεί στην καταστροφή. Η κωμωδία αυτή δείχνει πως οι
περισσότεροι άνθρωποι θα φέρονταν απαίσια αν πίστευαν πως θα μείνουν ατιμώρητοι
[…] Οι Νεφέλες προειδοποιούν πως
η ανεμπόδιστη διανοητική αναζήτηση και η ελευθερία της σκέψης προϋποθέτουν ότι
οι άνθρωποι μπορούν να φέρονται σωστά και να ανακαλύπτουν την αλήθεια από μόνοι
τους, χωρίς καρότα και μαστίγια.
Σε πολλά σημεία του έργου ο Αριστοφάνης
μάλλον αποδίδει στον Σωκράτη του τις ιδέες άλλων, συγκαιρινών του, σοφιστών.
[…] Η αριστοφανική περιγραφή του Σωκράτη έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τις
άλλες πηγές της εποχής, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα […]
Οι Νεφέλες δεν κατάφεραν να
κερδίσουν το πρώτο βραβείο όταν παρουσιάστηκαν το 423 π.Χ. […] Ωστόσο, η
αποτυχία της κωμωδίας όταν παίχτηκε στο θέατρο ελάχιστα υποσκελίζει την αξία
που έχει ως πηγή πληροφόρησης για τις αντιλήψεις που επικρατούσαν τότε σχετικά
με τον Σωκράτη. Οι Νεφέλες μας
δείχνουν τι εικόνα είχαν για τη σωκρατική φιλοσοφία όσοι βρίσκονταν έξω από τον
στενό κύκλο του φιλοσόφου, βοηθώντας μας να καταλάβουμε γιατί το δικαστήριο τον
καταδίκασε σε θάνατο.
(Εκδόσεις Πατάκη, 2011, σελ. 40-48)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου