Η ιστορικότητα του εθνικισμού

Ο ίδιος ο όρος εθνικισμός είναι φυσικά άγνωστος πριν από τον 18ο αιώνα, αφού εμφανίζεται για πρώτη φορά μόλις στα 1798[1] και καθιερώνεται μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα. O ακριβής προσδιορισμός του γενέθλιου σημείου του εθνικισμού έχει συχνά αποτελέσει αντικείμενο διαφωνιών και ταυτίζεται άλλοτε με τον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο (1642), άλλοτε με το δεύτερο διαμελισμό της Πολωνίας (1772), άλλοτε με τη διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας (1776), άλλοτε με τη Γαλλική Επανάσταση (1789) κι άλλοτε με το Λόγο προς το Γερμανικό Έθνος του Φίχτε (1807). Οι περισσότεροι πάντως μελετητές συμφωνούν πώς η γένεση του εθνικισμού πρέπει να τοποθετηθεί στο πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα στην Ευρώπη. Πρόκειται λοιπόν για καταρχήν ευρωπαϊκό (ή, ακριβέστερα, δυτικοευρωπαϊκό) φαινόμενο πού εξαπλώνεται ραγδαία μέσα σε λιγότερο από δύο αιώνες σε ολόκληρο την υφήλιο.

[…] Έτσι, οι δυτικοευρωπαϊκές καταβολές της εθνικιστικής ιδεολογίας έχουν αποτελέσει το κυριότερο κριτήριο των ιστορικών τυπολογιών πού έχουν κατά καιρούς προταθεί. Οι τυπολογίες αυτές περιέχουν συνήθως δύο βασικές κατηγορίες: τούς «πρωτογενείς» και τούς «δευτερογενείς» εθνικισμούς.

Οι πρωτογενείς εθνικισμοί αναφέρονται στη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18^ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ οι δευτερογενείς περικλείουν όλους τούς εθνικισμούς πού ακολούθησαν, από τις αρχές του 19^ου αιώνα και εντεύθεν, στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο[…]

Ας δούμε την ιστορική τυπολογία του εθνικισμού πιο προσεκτικά. Οι πρωτογενείς εθνικισμοί (και ιδιαίτερα οι δύο πλέον «πρωτότυποι» και «πρότυποι», ο αγγλικός και ο γαλλικός) διακρίνονται από τούς δευτερογενείς όχι μόνον επειδή προηγούνται χρονολογικά, αλλά και επειδή αναπτύχτηκαν στο εσωτερικό κυρίαρχων πολιτικών δομών, τις όποιες επιδέχθηκαν, διατήρησαν και ιδιοποιήθηκαν καθιστώντας τις εθνικά κράτη. Ο εθνικισμός στις περιπτώσεις αυτές γεννήθηκε μέσα σε υπάρχοντα συστήματα πολιτικής οργάνωσης, πού ναι μεν αποτελούσαν παράγωγα προηγούμενων εξελίξεων (παρακμή της δυτικής φεουδαρχίας, συγκεντρωτική μοναρχία), αλλά ήταν με τέτοιο τρόπο συγκροτημένα, ώστε να μην αντιβαίνουν κατάφωρα στις δοξασίες και τα προτάγματά του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι πρωτογενείς εθνικισμοί είχαν διασφαλίσει, ούτως ειπείν, την πολιτική αυθυπαρξία των εθνών εξ ονόματος των οποίων ομιλούσαν και, κατά συνέπεια, προέτασσαν ως βασική τους μέριμνα την ανάδειξη και διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα των κυρίαρχων κρατών στα όποια αναπτύχθηκαν.

Σε αντιδιαστολή με τούς εθνικισμούς της πρώτης γενεάς, οι δευτερογενείς εθνικισμοί αναπτύσσονται, κατά τεκμήριο, σε αντίθεση προς υφιστάμενους πολιτικούς σχηματισμούς. Το υπό διαμόρφωση έθνος εξ ονόματος του οποίου ομιλούν δεν βρίσκεται ενωμένο και ανεξάρτητο σε αυθύπαρκτη πολιτική οντότητα, στο δικό του «εθνικό κράτος», αλλά είναι είτε κατακερματισμένο σε πολλαπλούς πολιτικούς σχηματισμούς (π.χ. γερμανικό έθνος) είτε υπόδουλο σε «αλλοεθνή» κράτη (π.χ. χριστιανικά έθνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) είτε διάσπαρτο στην υφήλιο (π.χ. εβραϊκό έθνος). Δίχως την πολιτική ανεξαρτησία του έθνους οι εθνικισμοί αυτοί δεν διαθέτουν το «κρατικό» πλεονέκτημα των προδρόμων τους και έχουν εξ ανάγκης απελευθερωτικό, αποσχιστικό ή ενοποιητικό χαρακτήρα.

Η γενέθλια, αν μπορούσαμε να την ονομάσουμε έτσι, συγκυρία του εθνικισμού έχει μεγάλη σημασία για τη διερεύνησή του, επειδή επηρεάζει με άμεσο τρόπο την εξέλιξη, τη μορφή και τις φροντίδες του. Το κατά πόσον «ή διαδικασία δημιουργίας έθνους προηγείται της διαδικασίας δημιουργίας κράτους» έχει να κάνει με το εάν η έννοια του έθνους κατασκευάζεται από την εθνικιστική ιδεολογία σε «πολιτικό κενό» ή, αντιθέτως, διαπλάθεται στις μήτρες πού έχουν διαμορφωθεί από προϋφιστάμενες πολιτικές πραγματικότητες, με τούς καταναγκασμούς, αλλά και τα σχετικά οφέλη πού κάτι τέτοιο συνεπάγεται για τον εθνικισμό. Οι προσανατολισμοί, ο χαρακτήρας και η αποτελεσματικότητα της εθνικιστικής ιδεολογίας χρωματίζονται αναπόφευκτα από το ιστορικό πολιτικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται - και η τυπολογική διάκριση μεταξύ πρωτογενών και δευτερογενών εθνικισμών μάς δίνει την ευκαιρία να προσέξουμε αυτόν τον παράγοντα.

Σε καμία περίπτωση όμως η διάκριση δεν πρέπει να θεωρηθεί απόλυτη ή μονοσήμαντη. Η σύμπτωση δευτερογενούς και μη κρατικού αναφέρεται στους ευρωπαϊκούς κυρίως εθνικισμούς πού αναπτύσσονται στα ίχνη των πρωτογενών, όπως είναι ο γερμανικός[2] ή ο ιταλικός και οι περισσότεροι εθνικισμοί της ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων.[3] Αρκετοί όμως από τούς μεταγενέστερους (ή δευτερογενείς) εθνικισμούς και ιδίως όσοι αναπτύχθηκαν έκτος Ευρώπης, δεν είχαν απελευθερωτικό ή αποσχιστικό χαρακτήρα, αλλά, αντιθέτως, προσπάθησαν να ιδιοποιηθούν υφιστάμενες ή κληροδοτημένες πολιτικές πραγματικότητες. Πολλοί από τούς εθνικισμούς του 20^ου  αιώνα στο λεγόμενο Τρίτο Κόσμο, για παράδειγμα, βρέθηκαν στην ανάγκη να καταστήσουν εθνικό κράτος τις ήδη οριοθετημένες πολιτικές οντότητες της "εθνικής” δικαιοδοσίας τους, πού έγιναν ανεξάρτητες μετά το πέρας της αποικιοκρατίας.[4] Αλλά παρόμοια είναι και η περίπτωση του τουρκικού εθνικισμού, του τελευταίου και μόνου μη αποσχιστικού εθνικισμού των Βαλκανίων, πού είχε να αντιμετωπίσει τη μετατροπή της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (ή, μάλλον, όσου τμήματος της είχε απομείνει) σε εθνικό κράτος.

Το δεύτερο ζήτημα το όποιο τίθεται κατά τη διερεύνηση της ιστορικότητας του εθνικισμού έχει να κάνει με την παγκόσμια εξάπλωση του σε διάστημα μικρότερο των τριών αιώνων. Ορισμένα από τα αίτια της απήχησης της εθνικιστικής ιδεολογίας θα μας απασχολήσουν παρακάτω, δεν μπορώ όμως να μη σημειώσω εδώ πώς η εξάπλωση του φαινομένου δίνει την εικόνα αλυσιδωτής και μη αναστρέψιμης αντίδρασης. Η εμφάνιση και κατίσχυση της εθνικιστικής ιδεολογίας σε ένα συγκεκριμένο σημείο της γης φαίνεται να συνεπιφέρει και τη βαθμιαία επικράτηση της σε ολόκληρη την υφήλιο. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πώς ή εξάπλωση του φαινομένου ακολούθησε τούς ίδιους πάντοτε ρυθμούς. Ο εθνικισμός αναπτύχθηκε «άνισα», όχι μόνον από ήπειρο σε ήπειρο, αλλά και στο εσωτερικό της ίδιας γεωγραφικής περιοχής, όπως λ.χ. στα Βαλκάνια, όπου τον ελληνικό και το σέρβικο εθνικισμό ακολουθούν οι υπόλοιποι βαλκανικοί εθνικισμοί, με τελευταίο τον τουρκικό, πού εμφανίζεται με καθυστέρηση μισού και πλέον αιώνα.

Οι λόγοι στους οποίους οφείλεται η άνιση ανάπτυξη έχουν φυσικά να κάνουν με τη συγκεκριμένη συγκυρία πού περιβάλλει την εμφάνιση του εθνικισμού σε κάθε σημείο της γης: το οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, οι συσχετισμοί των πολιτικών δυνάμεων και η παρουσία ή απουσία ανταγωνιστικών εθνικισμών σίγουρα επηρέασαν τη σχετική επιτάχυνση ή επιβράδυνση της εξάπλωσης του. Αλλά η εντύπωση της αλυσιδωτής επέκτασης δεν διαλύεται από το γεγονός της άνισης ανάπτυξης. Από τη στιγμή της πρώτης του εμφάνισης στη δυτική Ευρώπη, ο εθνικισμός έχει ασκήσει ισχυρή έλξη, όπως αποδεικνύεται από την εν τέλει ραγδαία διάχυση των εθνικιστικών ιδεών σε παγκόσμια κλίμακα. Η επιτυχία των πρωτογενών εθνικισμών και η αίγλη των πρώτων εθνικών κρατών αποτέλεσαν, για όλους τούς επερχόμενους εθνικισμούς, παραδείγματα προς μίμηση, πρότυπα, μοντέλα - πηγές έμπνευσης και δανεισμού αρχών, οραμάτων και επαγγελιών.

Η παγκοσμιότητα του φαινομένου δεν συνεπάγεται βεβαίως την ομοιομορφία του. Οι απανταχού της γης εθνικισμοί διαφέρουν πολύ μεταξύ τους σε χρονική εκδήλωση, ρυθμό ανάπτυξης, εσωτερική συγκρότηση, κοινωνικό έρεισμα, προσανατολισμό και αξιοπιστία. Παρ’ όλα αυτά όμως δεν παύουν να αποτελούν ομόλογες εκδηλώσεις του ίδιου φαινομένου: μιας ιδεολογίας πού κινείται πάντοτε γύρω από τις ίδιες σταθερές, τα ίδια βασικά άρθρα πίστης και τα ίδια κυρίαρχα κελεύσματα, […]

Παντελής Ε. Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία

(ΕΤΑΙΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ – ΜΝΗΜΩΝ, 1992, σελ. 79-84)

---

[1] Με σαφώς υβριστική σημασία, στο αντεπαναστατικό μανιφέστο του Γάλλου ιερέα Augustin Barruel, Mimoircspour servir a l’ histoire du Jacobinisme …

[2] «Καταρχήν, το κράτος στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία προηγήθηκε του Έθνους και το δημιούργησε. Το γερμανικό Έθνος προηγήθηκε του σύγχρονου γερμανικού κράτους και συνέβαλε στη δημιουργία του».

[3] «Στο δυτικό κόσμο, στην Αγγλία και τη Γαλλία, στην Ολλανδία και την Ελβετία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και τις βρετανικές κτήσεις, η άνοδος του εθνικισμού ήταν κατεξοχήν πολιτικό γεγονός. Ακολούθησε το σχηματισμό του μελλοντικού εθνικού κράτους ή ... συνέπεσε με αυτό. Εκτός του δυτικού κόσμου, στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη και στην Ασία ο εθνικισμός εμφανίστηκε μόνον αργότερα, αλλά και ... αναπτύχθηκε σε αντίδραση και αντίθεση προς τους υπάρχοντες κρατικούς σχηματισμούς...». Η. Kohn, The Idea of Nationalism.

[4] Βλ. E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism...,