Το αγγελούδι του Λεονάρντο ντα Βίντσι

Αντρέα ντελ Βερόκιο: Η Βάπτιση του Χριστού

[…] Είπαμε, μιλώντας για τον Βερρόκιο, ότι ο Πιέρο ντα Βίντσι, φίλος του διάσημου γλύπτη και ζωγράφου, τούδειξε μια μέρα μερικά σχεδιαγράμματα του παιδιού του. ο Βερρόκιο έμεινε μ’ ανοικτό το στόμα. Και πήρε τον έφηβο στο εργαστήριό του […] Όταν ζωγράφισε ο Βερρόκιο τη «Βάπτιση του Χριστού», αφήκε τον Λεονάρντο να φτιάξει το ένα από τα δύο αγγελούδια. Την ώρα εκείνη, ο Λεονάρντο αποκάλυψε τον εαυτό του. Τ’ άλλο αγγελούδι – εκείνο που έφτιαξε ο ίδιος ο Βερρόκιο – δεν κοιτάζει τον Ιησού ή τον Ιωάννη τον Βαπτιστή, αλλά κοιτάζει με θαυμασμό το αγγελούδι του  Λεονάρντο. Είναι ολοφάνερο ότι ο Βερρόκιο ζωγράφισε το δικό του αγγελούδι, αφού είχε τελειώσει ήδη  την εργασία του ο μαθητής. Κι ο δάσκαλος εθαύμασε το αγγελούδι του μαθητή του.

Ήταν πολύ νέος, τότε ο Λεονάρντο […] μόνο δεκαοχτώ χρόνων. Τον αποκάλυψε, τάχα, πέρα για πέρα τον εαυτό του ο Λεονάρντο μεσ’ στο αγγελούδι που ζωγράφισε και που είναι από τα ελάχιστα «τελειωμένα» έργα του; Ως ένα σημείο ναι. Αλλά μόνον ως το σημείο που έδειχνε την τάση του προς ένα νέο είδος ομορφιάς. Κάθε ομορφιά ανήκει στο δικό της είδος. Ας διευκρινίσουμε, μάλιστα το θέμα. «Ωραίο», στην τέχνη, δεν είναι μόνο το όμορφο πρόσωπο. Δεν είναι το ειδυλλιακό τοπίο ή το καλογραμμένο ερωτικό ποίημα. Και η φοβερή καταιγίδα ή η μεγάλη τραγική στιγμή – όσους σπασμούς κι αν προκαλούν στη φύση και στα πρόσωπα – μπορεί να είναι ωραίες. Αυτονόητο, όμως, είναι ότι μπορεί – και λέμε πάλι μόνο: μπορεί – νάναι «ωραία» κ’ η ομορφιά. Για νάναι ωραία, πρέπει ακριβώς, πλάι σ’ άλλα αισθητικά γνωρίσματα της, νάναι μοναδική στο είδος της. 

Μοναδικά είναι τα ωραία πρόσωπα του Φρα Αντζέλικο. Ανήκουν μια νέα ανθρωπότητα. Μοναδική είναι η ομορφιά της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι. Νέα, απόλυτα νέα, είναι η ομορφιά που παρουσιάζει το αγγελούδι του Λεονάρντο στο έργο του Βερρόκιο. Μέσ’ από τούτη την ομορφιά βγαίνει ένα νέο πνεύμα. Βγαίνει – με τρόπο ακόμα αθώο το πνεύμα που θα εκφράσουν ύστερα, σαν ακόμα πιο νέο και ανεπανάληπτο μέγα γεγονός, οι Παναγίες του Λεονάρντο, Η Αγία Άννα, η Μόνα Λίζα.

Αν, όμως, με το αγγελούδι του αποκάλυψε ως ένα σημείο ο νεαρός Λεονάρντο τον εαυτό του, φρόντισε την ίδια στιγμή και να τον συγκαλύψει […] Ο νεαρός μαθητής δεν έφτιαξε μόνο το ένα από τα δύο αγγελούδια. Έκαμε και κάτι άλλο. Έπιασε με το νου του και πρόβαλε, πίσω από τα δύο αγγελούδια, ένα βάθος. Το βάθος αυτό είναι χωρίς άλλο δικό του. Είναι πρωτόφαντο, και την εξέλιξή του προς το άπειρο τη βρίσκουμε σ’ άλλους πίνακες και σε πλήθος σπουδές και σκίτσα του Λεονάρντο ως το τέλος της ζωής του, ως τη συντέλεια του κόσμου, ως το «Diluvio», τον κατακλυσμό, που ήταν το μέγιστο από τα οράματά του. Μπορούμε, τάχα, να πούμε ότι το «βάθος», πίσω από τα δύο αγγελούδια είναι τοπίο; Φυσικά μπορούμε. Αλλά τι τοπίο είναι τάχα τούτο; […]

Υπάρχουν δύο περίφημα έργα που παριστάνουν τον Ευαγγελισμό της Παρθένου […] Οι περισσότεροι ιστορικοί της τέχνης λένε ότι είναι νεανικά έργα του Λεονάρντο. […] Βρισκόμαστε κ’ εδώ μπροστά – ή μέσα – στο ίδιο νόημα βάθους που υπάρχει πίσω από τα δύο αγγελούδια του έργου του Βερρόκιο. Ο Γιόζεφ Γκάντνερ – αυτός είναι ο πιο επίμονος και βαθύτερος μελετητής του προβλήματος – λέει ότι «σ’ αυτά τα φόντα του Λεονάρντο αποκαλύπτονται τα αποτελέσματα δύο καλλιτεχνικών στοχασμών που δεν είχαν γίνει ως τότε: ο ένας μεταμορφώνει την πραγματικότητα κατευθύνοντας την στο βάθος και ο άλλος βάζει το ύδωρ και τη γη να συμπράττουν στην αδιάκοπα μεταβαλλόμενη εικόνα του κόσμου». […]

Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Δ. ΓΙΑΛΛΕΛΗΣ, 1998, τόμος II, σελ. 154-155)