Οι αισθητικές ιδέες του Πλάτωνα

Οι αισθητικές ιδέες του Πλάτωνα εκφράζονται λίγο ως πολύ άμεσα στην Πολιτεία (βιβλ. ΙΙ και Χ), στο Συμπόσιο και στο Φαίδρο, καθώς και σε διάφορα άλλα έργα του. Πρέπει όμως να γίνει διάκριση ανάμεσα στην πλατωνική έννοια του ωραίου και στις ιδέες του Πλάτωνος σχετικά με την τέχνη και τους καλλιτέχνες.

Για τον Πλάτωνα η αισθηκή πραγματικότητα, που στηρίζεται στην αίσθηση, είναι η παραμορφωμένη αυτοανάκλαση μιας πιο ουσιαστικής πραγματικότητας, της πραγματικότητας των ιδεών, που η ψυχή γνώρισε κάποτε και διατηρεί τη νοσταλγία τους. Η επανασύνδεση με τον κόσμο των ιδεών προϋποθέτει μια άσκηση που από τις αισθητές μορφές υψώνεται στον κόσμο των ψυχών, στην καθαρή γνώση και τέλος στο ωραίο (ανοδική διαλεκτική).

Αντίστροφα, η ανάμνηση των ιδεών επιτρέπει να φανερωθούν τα ίχνη του ωραίου και της ζωής της ψυχής μέσα στα αντικείμενα που είναι προσιτά στις αισθήσεις (καθοδική διαλεκτική). Ο μύθος του σπηλαίου περιγράφει αυτήν ακριβώς την τοποθέτηση του ανθρώπου μεταξύ του πραγματικού κόσμου και του κόσμου των φαινομένων. Ο σαρκικός και ο πνευματικός έρωτας (ο πρώτος αποτελεί απαραίτητη αλλά ανεπαρκή προϋπόθεση για τον δεύτερο) εισάζει στην ομορφιά, γιατί «η ομορφιά εδρεύει ουσιαστικά στις ψυχές» (Συμπόσιο), και ο έρωτας των ωραίων σωμάτων οδηγεί στον έρωτα των ωραίων ψυχών. Η περίφημη ρήση, «το ωραίο είναι η λάμψη του αληθινού» δεν διατυπώνεται αυτούσια στο πλατωνικό έργο, αλλά μπορεί να θεωρηθεί  αντιπροσωπευτική της πλατωνικής σκέψης.

Όσον αφορά την τέχνη, και ειδικότερα τους καλλιτέχνες, ο Πλάτων τους θεωρεί προνομιούχους αλλά ταυτόχρονα ύποπτους: οι ποιητές κατέχουν τιμητική θέση, αλλά αποπέμπονται στεφανωμένοι, στο περιθώριο (Πολιτεία), γιατί δεν έχουν θέση στην οργάνωση της Πολιτείας. Οι μουσικοί παίζουν σπουδαίο ρόλο, αλλά κάτω από την αυστηρή επίβλεψη των φιλοσόφων–πολιτικών, γιατί «δεν είναι δυνατόν να αλλάζουν οι νόμοι της μουσικής χωρίς την ταυτόχρονη αλλαγή των σημαντικότερων πολιτικών διατάξεων. Εδώ πρέπει οι φύλακες να εντείνουν την προσοχή τους» (Πολιτεία), και η κυριαρχία του Διονύσου επάνω στο πνεύμα των ανθρώπων πρέπει να ελέγχεται (πρβλ. Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας). Συνιστώνται ορισμένοι μουσικοί τόνοι, όπως ο ανδροπρεπής δωρικός, ενώ άλλοι απορρίπτονται ως καταθλιπτικοί και θρηνητικοί (μιξολυδικοί) ή μαλθακοί (ιωνικοί, λυδικοί). Στις εικαστικές τέχνες ο Πλάτων εξυμνεί την απλότητα, τη φιλαλήθεια και τη φυσικότητα των μορφών. Στον τομέα της τέχνης, τουλάχιστον, εμφανίζεται συντηρητικός, θεωρώντας την καλλιτεχνική ομορφιά συνδεδεμένη οπωσδήποτε με το μέτρο και την αρμονία.

Οι πλατωνικές θεωρίες περί τέχνης ευδοκίμησαν πολύ, ιδιαίτερα στη Φλωρεντία του 14^ου αιώνα (στην πλατωνική Ακαδημία του Μαρσέλο Φιτσίνο) και του 15^ου αιώνα: το έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Ραφαήλ δεν μπορεί να κατανοηθεί σωστά χωρίς αναφορά στη φιλοσοφία των Ιδεών. 

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ - LAROUSSE - BRITANNICA

(ΠΑΠΥΡΟΣ, 2007, Τόμος 4, σελ. 133-134)