Το δίλημμα του φυλακισμένου

Του Αριστείδη Χατζή*

Σε μία από τις πιο εμπνευσμένες γελοιογραφίες του Δημήτρη Χαντζόπουλου («ΤΑ ΝΕΑ», 2/4/2011) η Ελλάδα εμφανίζεται ως μισοβυθισμένο καράβι. «Βουλιάζουμε!», φωνάζει κάποιος από μέσα. «Χαίρω πολύ!», του απαντούν. «Και γιατί δεν κουνιέται κανείς;», απορεί. «Διότι υπάρχει ο φόβος!». «Ποιος φόβος;». «Ότι αν σηκωθείς θα σου πιάσουν τη θέση!».

Δεν νομίζω να έχει περιγράψει κανείς τόσο περιεκτικά και με τέτοια ακρίβεια την ισορροπία τρόμου που κυριαρχεί στην Ελλάδα σήμερα. Πρόκειται για μια κλασική περίπτωση διλήμματος φυλακισμένου. Στο δίλημμα αυτό δύο εγκληματίες συλλαμβάνονται από την Αστυνομία, η οποία τους θέτει το εξής δίλημμα: «Αν καρφώσεις τον συνεργάτη σου, θα φας μόνο δύο χρόνια φυλακή, αλλά με την προϋπόθεση ότι δεν θα σε καρφώσει κι αυτός (αν σε καρφώσει, θα φάτε και οι δύο από τέσσερα χρόνια). Αν όμως εσύ δεν τον καρφώσεις και σε καρφώσει αυτός, θα φας οκτώ χρόνια». «Αν δεν καρφώσει κανείς;», ρωτάς. «Θα φάτε έτσι κι αλλιώς από τρία χρόνια ο καθένας για οπλοχρησία, παράνομη κατοχή κ.λπ.». Για κάθε εγκληματία η ορθολογική αντίδραση είναι να καρφώσει τον άλλον. Σκέφτεται π.χ. ο ένας: «Αν ο άλλος δεν με καρφώσει, είναι καλύτερα να τον καρφώσω εγώ γιατί έτσι θα φάω μόνο δύο χρόνια - ενώ αν μείνω σιωπηλός θα φάω τρία. Αν πάλι ο άλλος με καρφώσει, τόσο το χειρότερο. Θα τον καρφώσω κι εγώ για να μη φάω οκτώ χρόνια αλλά μόνο τέσσερα».

Για τον κάθε εγκληματία λοιπόν η κυρίαρχη στρατηγική είναι να προδώσει τον συνεργάτη του. Ονομάζεται «κυρίαρχη» γιατί δεν εξαρτάται από τις επιλογές του άλλου. Σε συμφέρει να τον προδώσεις, ό,τι κι αν κάνει. Βέβαια αυτή η στενά ορθολογική επιλογή οδηγεί στο χειρότερο δυνατό συλλογικό (για τους δύο) αποτέλεσμα. Θα τιμωρηθούν συνολικά με οκτώ χρόνια αντί με έξι που θα ήταν η συνολική ποινή τους αν δεν συνεργάζονταν με την Αστυνομία. Αλλά ακόμα κι αν τους το εξηγήσει κάποιος, ακόμα κι αν καταλάβουν το συλλογικό τους συμφέρον, ακόμα κι αν υποσχεθούν ο ένας «μπέσα» στον άλλον, και πάλι η κυρίαρχη στρατηγική θα είναι η προδοσία του συνεργάτη τους γιατί αυτή μόνο μεγιστοποιεί το ατομικό όφελός τους.

Σ' αυτήν τη θέση βρίσκεται η Ελλάδα σήμερα. Για να ξεπεραστεί η κρίση θα πρέπει να γίνουν θυσίες από όλους - από τον καθένα ανάλογα με τις δυνάμεις του αλλά λαμβάνοντας υπόψη και το μέγεθος της ευθύνης του για τη σημερινή κατάσταση. Όλοι γνωρίζουν (δεν υπάρχει πλέον καμία πραγματική αμφιβολία) ότι αν δεν γίνουν οι απαραίτητες διαρθρωτικές αλλαγές το συντομότερο δυνατό, η Ελλάδα είναι καταδικασμένη σε κάτι χειρότερο κι από πτώχευση: στη μετατροπή της σε μια χώρα-ζόμπι, σε ένα «αποτυχημένο κράτος», όπου η ανομία, η απουσία θεσμών, ένα νόμισμα κουρελόχαρτο και η ολοσχερής διάρρηξη του κοινωνικού ιστού θα θυμίζουν τις χειρότερες εποχές της πρόσφατης βαλκανικής ιστορίας.

Όμως, ενώ αυτές οι αλλαγές προϋποθέτουν συνεργασία σε επώδυνες μεταρρυθμίσεις, η κυρίαρχη στρατηγική είναι η μη συνεργασία, η απόρριψη, ακόμα και η βίαιη αντίδραση: «Αν όλοι οι άλλοι συνεργαστούν, τότε η δική μου συνεργασία δεν είναι απαραίτητη. Δεν θα χαθεί τίποτα αν διατηρήσω μόνο εγώ τα προνόμιά μου. Αν πάλι δεν συνεργαστούν οι άλλοι, τότε φυσικά δεν θα συνεργαστώ κι εγώ. Άρα, ό,τι κι αν κάνουν οι άλλοι, για μένα η καλύτερη, η ατομικά συμφέρουσα επιλογή είναι η μη συνεργασία». Αυτό το δίλημμα του φυλακισμένου, που στην πραγματικότητα δεν είναι καν δίλημμα αλλά αυτόματη αντίδραση, λειτουργεί παραδειγματικά στην Ελλάδα. Οι έλληνες πολίτες θα καταλήξουν συλλογικά στο χειρότερο δυνατό αποτέλεσμα. ...

*Ο Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών

 Ολόκληρο το άρθρο: ΤΑ ΝΕΑ, 13/10/2011