Ο Πλάτων περιληπτικά

Πλάτων ήταν στην αρχή απλώς το προσωνύμιο ενός νεαρού Αθηναίου αριστοκράτη που ονομαζόταν Αριστοκλής. Ο όρος, στα αρχαία ελληνικά, σημαίνει “πλατύς”. Είναι πιθανό να του απέδωσαν αυτό το παρατσούκλι εξαιτίας του στέρνου του ή της σωματικής του διάπλασης, διότι ήταν ρωμαλέος, ψηλός και γεροδεμένος, ικανότατος στην πάλη. Ωστόσο, ήδη από την αρχαιότητα, ορισμένοι σχολιαστές προτιμούν μια άλλη εξήγηση. Στην ευρύτητα των απόψεων και των αντιλήψεών του θα πρέπει να οφείλει ο Πλάτων αυτό που κατέληξε να σημαίνει για μεταγενέστερους το μοναδικό του όνομα. 

Διαβάζω Πλάτωνα, σημαίνει ότι έχω αμέσως την αίσθηση πως μπροστά μου βρίσκεται ένα εξαιρετικό κείμενο, ένα λογοτεχνικό όσο και φιλοσοφικό αριστούργημα, θέατρο και θεωρία. [...] Η ευφυΐα του Πλάτωνα έγκειται επίσης στο γεγονός ότι κάνει να βασιλεύει ο αυτοσχεδιασμός στον ειρμό των σκέψεων, συνδυάζοντας με μεγαλειώδη τρόπο την κανονική σειρά της σκέψης και τις διακοπές του τόνου. Αντί να διαβάζουμε μια πραγματεία, βρισκόμαστε σε μια εσπερίδα μεταξύ φίλων υψηλού επιπέδου ή σε ένα δικαστήριο όπου ένας σοφός παίζει τη ζωή του απέναντι σε συκοφάντες που του απευθύνουν κατηγορίες.

Έτσι διαβάζοντας το Συμπόσιον, στην αρχή πορευόμαστε αίφνης σε κάτι σαν γιορτή διανόησης, οινοπνευματωδών και έρωτα ταυτόχρονα. Αποκαλύπτουμε, με φόντο ανδρική ομοφυλοφιλία και μετάδοση γνώσεων μεταξύ ανδρών, τους δεσμούς που μπορεί να συντηρούν η γνώση και ο έρωτας. Η φιλοσοφία δεν είναι αλλού αλλά μέσα σ' αυτά τα παιχνίδια του πόθου και της σκέψεως· ιδού το πρώτο μάθημα, το οποίο διδάσκει επίσης πως ο έρωτας για το φυσικό κάλος κατευθύνεται από την ιδέα του Ωραίου και οδηγεί στην ανακάλυψή του.

Ωστόσο θα διαπράτταμε σφάλμα αν πιστεύαμε ότι οι διάλογοι του Πλάτωνα σχηματίζουν ένα παιδαγωγικό θέατρο όπου πρόκειται να μεταδοθεί μια αλήθεια ήδη κεκτημένη. Τούτη η αλήθεια είναι κάτι προς αναζήτησιν. Ως επί το πλείστον, εις μάτην. Συμβαίνει πολλές φορές να μην τη βρίσκουμε. Αυτή η σχετική αβεβαιότητα αποτελεί μοναδικό χαρακτηριστικό. Πολλές από αυτές τις αποστολές προς την αλήθεια, κυρίως μεταξύ των πρώτων, παραμένουν πράγματι αναποτελεσματικές. Μια ερώτηση τίθεται, η αναζήτηση αρχίζει, αλλά δεν καταλήγει πουθενά, και οι πρωταγωνιστές αποχαιρετιούνται άπρακτοι, χωρίς να έχουν βρει τη λύση. Όταν έχουν συλλάβει μία, τίποτε δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι αυτή είναι απαραίτητα η λύση που προτείνει ο Πλάτων.

Στην πραγματικότητα είναι ο μόνος φιλόσοφος του οποίου αγνοούμε το ακριβές δόγμα. Ποτέ και πουθενά ο Πλάτων δεν αναφέρει με τρόπο σαφή, πλήρη, κατηγορηματικό και βασισμένο σε επιχειρήματα σε τι συνίσταται η φιλοσοφία “του”. Δεν έχει συγγράψει ούτε πραγματεία ούτε εγχειρίδιο. [...]

Θα διαπράτταμε επίσης σφάλμα, παρ' όλα αυτά, αν φανταζόμαστε τον Πλάτωνα άπιαστο, ασύλληπτο, διαφεύγοντας κάθε διαβεβαίωσης. Αντίθετα, διαθέτει τις μάχες του, τους αντιπάλους του, τα πολεμικά του μέτωπα, τους τρόπους στρατηγικής του.

Ικανότατος στην πάλη, είναι επίσης ικανός, ίσως κατά μείζονα λόγο, στην επιχειρηματολογία. Τούτη την τέχνη της λαβής, της προσποίησης, της αποφυγής του χτυπήματος που αποσταθεροποιεί, του την δίδαξε ο Σωκράτης. Η συνάντηση των δύο ανδρών ήταν καθοριστική. Χωρίς τον Σωκράτη, είναι πιθανόν ο Αριστοκλής να είχε γίνει σαν τον Καλλικλή, αυτόν τον χαρακτήρα στον Γοργία που ενσαρκώνει, για τη φιλοσοφική ζωή, τον υπέρτατο κίνδυνο: έξυπνος αδίστακτος, χωρίς να ενδιαφέρεται για τους άλλους ή για τη δικαιοσύνη, διψασμένος για εξουσία και για απολαύσεις. Επινοώντας αυτό τον τρομερό νέο άνδρα, ο Πλάτων σκιαγράφησε σίγουρα το δικό του πορτραίτο, αλλά σε μια άλλη πιθανή ζωή – σε αυτήν όπου θα οδηγείτο αν δεν είχε συναντήσει τον Σωκράτη.

Η ύπαρξη του αληθούς 

Διότι αυτός ο δάσκαλος του δίδαξε άλλους δρόμους. Τον έκανε να διαπιστώσει πόσες από τις γνώμες που πιστεύουμε ακλόνητες μπορεί να είναι απλώς “αέρας κοπανιστός”, πως απατώμεθα καταρχήν, σχεδόν πάντα, όταν πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε τι είναι ομορφιά, το θάρρος ή η αρετή. Τον έκανε να διακρίνει ότι ίσως δεν γνωρίζουμε τίποτε απολύτως. Μερικά καλά διατυπωμένα ερωτήματα, και ιδού: οι ψευδείς πεποιθήσεις μας τινάζονται στον αέρα. Οι καταφανείς βεβαιότητες μας αποδεικνύονται αντιφατικές, οι απόψεις μας αστήρικτες. Χαμένοι, αποστερημένοι των δικών μας σημείων αναφοράς, χωρίς αγκυροβόλιο και ορόσημα είμαστε σαν να έχουμε πιαστεί στην παγίδα των ίδιων των αδιεξόδων. 

Ωστόσο, ο Σωκράτης οδήγησε τον Πλάτωνα σε ένα ακόμη πιο βασικό μάθημα. Μες στον κλονισμό των ψεύτικων βεβαιοτήτων, του έδειξε την ύπαρξη του αληθούς, την αυστηρότητα των ιδεών, τη δύναμη των αξιών. Ο ατίθασος νεαρός αριστοκράτης αφουγκράστηκε εκείνο το κάλεσμα της αλήθειας. Πάνω από τον αντικατοπτρισμό των προφανών φαινομένων, πίσω από το εναλλασσόμενο παιχνίδι των αισθήσεων, πίσω από τις άνισες και ασταθείς σχέσεις της εξουσίας και της επικυριαρχίας διέκρινε την ύπαρξη μιας άλλης τάξης – σταθερής, ακίνητης, ανεξάρτητης των ορέξεων, των τάσεων και των συσχετισμών δυνάμεων.

Κατά συνέπεια, το σημείο εκκίνησης των περιπετειών της αλήθειας στον Πλάτωνα είναι διπλό. Με τον Σωκράτη πρέπει να αμφισβητηθούν όλες οι παλαιές προφανείς πραγματικότητες, όλα όσα θεωρούσαμε αληθή χωρίς να τα έχουμε σκεφτεί πραγματικά. Υπάρχει μια συνταρακτική διάσταση τούτης της υποβολής σε δοκιμασία αυτού που νομίζαμε ότι ήταν αληθές χωρίς να έχουμε αναρωτηθεί γιατί είχαμε αυτή την πεποίθηση. Η απώλεια των σίγουρων πεποιθήσεων μας είναι δυσάρεστη· ή ακόμη και ανησυχητική, μπορούμε να πούμε – σαν να μας αφαιρούν την ίδια μας τη σιγουριά.

Ωστόσο αυτή η στιγμή ιλίγγου, ανησυχίας, ενίοτε οργής και πανικού, αφήνει χώρο σε ένα καθησυχαστικό και σταθερό τοπίο. Πίσω από τη σύγχυση των αυθόρμητων απόψεων, των πρωταρχικών λαθών, των φαινομενικών γνώσεων, διαγράφεται τελικά ένας άλλος κόσμος. Τα πλεονεκτήματά του είναι αντίστροφα: αυτός ο κόσμος είναι σταθερός και πραγματικός. Ο Σωκράτης συνέλαβε το γεγονός ότι αυτό τον κόσμο της αλήθειας μπορούμε να τον προσεγγίσουμε με τη σκέψη. Ο Σωκράτης έδειξε το δρόμο. Ο Πλάτων αντιλήφθηκε το μάθημα και προβαίνει στην ανάπτυξή του: η οδός για την προσέγγιση της αλήθειας περνάει από τις έννοιες.

Ο όρος “έννοια” έχει καταστεί πλέον τόσο συνηθισμένος, ενίοτε τόσο εκφυλισμένος, ώστε λησμονούμε την αλλαγή στάσης που απαιτεί. Ζητά, στην πραγματικότητα, μια αυθεντική μεταστροφή του βλέμματος. Ο Πλάτων δεν παύει επ' αυτού να δίνει παραδείγματα. Έτσι, έχουμε την τάση να σκεπτόμαστε ότι ορισμένα πράγματα είναι όμορφα επειδή σ' αυτά εμπεριέχεται ιδιαίτερη ποιότητα. Ή μιλάμε για ενέργειες ότι είναι θαρραλέες, για αποφάσεις ότι είναι δίκαιες, επειδή εντοπίζονται σ' αυτές στοιχεία θάρρους ή δικαιοσύνης. Να κάτι που δεν είναι μόνο αφελές, αλλά και λαθεμένο.

Διότι, για να διακρίνουμε απλώς, ανάμεσα στα αντικείμενα ή στις πράξεις, αυτά που είναι όμορφα, θαρραλέα ή δίκαια, πρέπει να γνωρίζουμε ήδη σε τι συνίσταται η ομορφιά, το θάρρος ή η δικαιοσύνη. Πρέπει να έχουμε κατά νου το πρότυπο, το σχήμα -την έννοια- αυτών των ιδιοτήτων, και να βρούμε στα συγκεκριμένα αντικείμενα ή στις πραγματικές πράξεις αυτό που τους αντιστοιχεί. Για να κάνουμε μια συλλογή με παραδείγματα όμορφα ή δίκαια πρέπει να έχουμε ήδη απαντήσει στην ερώτηση “ποιο ...;” (το όμορφο, το θαρραλέο, το δίκαιο, κ.τ.λ.), να είμαστε σε θέση να φανταστούμε, ορθά ή εσφαλμένα, “σε τι συνίστανται” αυτά τα δεδομένα.

Με άλλα λόγια, η έννοια περιέχει μια απάντηση στην ερώτηση: τι το κοινό έχουν αυτές οι διαφορετικές περιπτώσεις ώστε να τις συγκεντρώνουμε; για παράδειγμα τι κοινό έχουν όλες οι αρετές, που μας κάνει να μιλάμε για “αρετή” και να αναφερόμαστε, μιλώντας έτσι, σε κάτι το συγκεκριμένο και το καθορισμένο;

Στη γεωμετρία, όταν μιλάμε για έναν κύκλο, για ένα τρίγωνο ή για ένα τετράγωνο, ο καθένας έχει το ίδιο πράγμα κατά νου, και ο ορισμός του κάθε σχήματος είναι σαφής. Παρόμοια σαφήνεια πρέπει να πετύχουμε με το θάρρος, με τη δικαιοσύνη.

Αυτή είναι, ως επί το πλείστον, η συμβολή του Σωκράτη, όσο μπορούμε να τη διακρίνουμε. Διότι ο Πλάτων έφερε στο προσκήνιο το δάσκαλό του με δύο κύριους τρόπους. Στους πρώτους διαλόγους, που παρουσιάζονται πρώτα απ' όλα ως μαρτυρίες, ο Πλάτων προσπαθεί να ανασκευάσει, περισσότερο και από τα ακριβή του λόγια, το πραγματικό ύφος των παρεμβάσεων του Σωκράτη. Τον δείχνει εκτεθειμένο στις κατεργαριές των σοφιστών ή στην έπαρση των στρατιωτικών, τον περιγράφει να παριστάνει την αλογόμυγα που τσιμπάει το λαό των Αθηνών, που του αξίζει το προσωνύμιο “τορπίλη” - πρόκειται για το ψάρι που αντιδρά με ηλεκτρική εκκένωση προς όποιον αποπειράται να το αρπάξει.

Αυτοί οι διάλογοι αναφέρονται κυρίως σε ηθικά θέματα και εμμένουν στο γεγονός ότι η αρετή είναι αρκετή για την ευτυχία.

Ο κόσμος των ιδεών 

Στη συνέχεια του έργου, “Σωκράτης” γίνεται το όνομα ενός εκπροσώπου του Πλάτωνα, που απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τον πραγματικό δάσκαλο. Ο φιλόσοφος μεταβάλλει τις πρώτες σχετικές με την έννοια απόψεις, διαβεβαιώνει για την ύπαρξη ενός “κόσμου των ιδεών”, πρότυπο του πραγματικού κόσμου. Για τον Πλάτωνα αυτός ο κόσμος είναι πιο πραγματικός από αυτόν που αποκαλούμε συνήθως “πραγματικότητα”. Μάλιστα, ο κόσμος των ιδεών είναι αν μπορούμε να το πούμε έτσι, ο μόνος πραγματικός κόσμος.

Για να αντιληφθούμε αυτή την προοπτική εντελώς αντίθετη προς την αυθόρμητη αντίληψη μας, το πιο απλό είναι να αρχίσουμε από τη γεωμετρία. Είναι εξαιρετικά σημαντική στα μάτια του Πλάτωνα, ο οποίος της προσδίδει ένα βασικό πλαίσιο αναφοράς. “Κανείς να μην εισέλθει εδώ αν δεν είναι γεωμέτρης”¹, είχε βάλει να γράψουν στο αέτωμα της Ακαδημίας, σχολής την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Τι σημαίνει “είμαι γεωμέτρης”; Το ορίζω επακριβώς, σημαίνει ότι διαφωτίζω τα κύρια χαρακτηριστικά της συλλογιστικής του Πλάτωνα.

Ας φανταστούμε ένα τετράγωνο. Αν κάνουμε γεωμετρία δε θα μας απασχολήσει να γνωρίσουμε αν αυτό το τετράγωνο είναι υφασμάτινο ή ξύλινο, μεταλλικό ή δερμάτινο, γαλάζιο ή κόκκινο, αν είναι σχεδιασμένο στην άμμο ή σε κερί, αν είναι καλοφτιαγμένο ή όχι. Το μόνο που μετράει επιμένει ο Πλάτων, είναι η ιδέα του τετραγώνου, σχηματισμένη στο νου και όχι διακριτή, προϊόν σκέψης και όχι αισθητά αντιληπτή. Αυτή την ιδέα του τετραγώνου, απολύτως σαφή και καθορισμένη (τέσσερις πλευρές, ίσες μεταξύ τους, τέσσερις ορθές γωνίες κ.τ.λ.), δεν τη βλέπουμε με τα μάτια μας. Αν αντιλαμβανόμαστε τετράγωνα πράγματα, αυτό γίνεται κρίνοντας ότι η μορφή τους αντιστοιχεί σ' αυτό το “σχήμα” το οποίο γνωρίζουμε (στα αρχαία ελληνικά, το “σχήμα” λέγεται είδος· είναι η λέξη από την οποία προήλθε ο όρος μας “ιδέα”).

Τούτη η ιδέα-σχήμα του τετραγώνου δεν έχει τίποτε το προσωπικό ή το εξελικτικό. Ξεφεύγει, για να χρησιμοποιήσουμε τη σύγχρονη ορολογία μας, από τις υποκειμενικές διακυμάνσεις. [...] Μοναδική και αντικειμενική, αυτή η ιδέα-σχήμα είναι η ίδια για όλους. Απέναντι σε εκατομμύρια τετράγωνα πράγματα -υφιστάμενα, εξαφανισμένα η μελούμενα- υπάρχει μια μόνο ιδέα-σχήμα του τετραγώνου και μόνο μία. Δεν εξαφανίζεται ποτέ και δεν μεταβάλλεται. Ενώ τα συγκεκριμένα πράγματα φθείρονται, οξειδώνονται, σπάνε, καταστρέφονται, μεταβάλλονται, οι ιδέες-σχήματα είναι αμετάβλητες, ακίνητες, αιώνιες, αιωνίως ταυτόσημες με τον εαυτό τους. Ο Πλάτων είναι γοητευμένος από το αμετάβλητο. Εκείνο που δεν αλλάζει ποτέ, που δεν εξελίσσεται, που ξεφεύγει από κάθε φθορά ή τροποποίηση, εκείνο ακριβώς που φαίνεται τέλειο.

Από τούτη την άποψη, οι αλήθειες της γεωμετρίας είναι αιώνιες. Το άθροισμα των γωνιών του τετραγώνου δε δημιουργείται από το νου των ανθρώπων. Υπάρχει από μόνο του, κυριαρχικά, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι το υπολογίζουμε, το ανακαλύπτουμε, το μελετάμε. Ποτέ ο Πλάτων δε θα δεχόταν ότι αυτές οι ιδέες-σχήματα μπορούν να είναι σχετικές με το πνεύμα μας. Το αντίθετο: είναι αυθυπόστατες, από κτίσεως κόσμου. Και η ψυχή μας μπορεί, σε ορισμένες περιστάσεις, να καταφέρνει να τις παρατηρήσει με προσήλωση.

Στα αρχαία ελληνικά, η παρατήρηση λέγεται θεωρία. Η “θεωρία”, για τον Πλάτωνα, δεν είναι σε καμιά περίπτωση παραγωγή ιδεών, αλλά η θέαση, με “τα μάτια της ψυχής” αυτού που είναι. Στην καθημερινή ζωή, το βλέμμα μας δεν είναι στραμμένο προς τη σωστή πλευρά: βλέπουμε μόνο αντανακλάσεις, σκιές, και όχι την ιδέα-σχήμα από την οποία προέρχονται όλες. Το σχήμα του τετραγώνου γίνεται κατά κάποιο τρόπο η μήτρα όλων των τετράγωνων πραγμάτων, τα οποία δεν θα υπήρχαν καν χωρίς αυτήν. Για να γνωρίσουμε από το σχήμα-πηγή, για να περάσουμε από τα αντίγραφα (τα τετράγωνα) στο πρωτότυπο (στην ιδέα του τετραγώνου), πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας όχι προς τα πράγματα αλλά προς τις ιδέες. Τούτη η μεταφορά αναπαρίσταται στο βιβλίο Ζ΄ της Πολιτείας, με την περίφημη αλληγορία του Σπηλαίου. 

Αναδημιουργία της κοινωνίας 

Αυτή η αλληγορία καταδεικνύει το ουσιώδες της ειδικής συλλογιστικής του Πλάτωνα τόσο στον τομέα της γνώσης όσο και στον τομέα της δράσης. Ο Σωκράτης περιγράφει “παράξενους φυλακισμένους” οι οποίοι “είναι ίδιοι με εμάς”. Από την παιδική τους ηλικία είναι αλυσοδεμένοι μέσα σε μια σκοτεινή σπηλιά και κοιτάζουν κατευθείαν μπροστά χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι. Αυτό που παρατηρούν, στο τοίχωμα του σπηλαίου που βρίσκεται απέναντι τους, είναι μια προβολή. Αυτό θυμίζει επακριβώς σε εμάς το μηχανισμό του κινηματογράφου. Οι φυλακισμένοι είναι οι θεατές ενός έργου που το εκλαμβάνουν ως πραγματικό. Αγνοούν την ύπαρξη του θαλάμου προβολής και κυρίως την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου όπου βρίσκονται τα αληθινά πράγματα. Αν λύσουμε έναν από αυτούς τους φυλακισμένους-θεατές, υποφέρει. Πρέπει να τον αναγκάσουμε να κατευθυνθεί προς την έξοδο. Εκεί έξω θαμπώνεται, δε βλέπει τίποτε. Όταν τα μάτια του συνηθίσουν στο φως, παρατηρεί τις πραγματικότητες των οποίων μόνο τις σκιές γνώριζε, και ανακαλύπτει τον ήλιο που τις καθιστά όλες ορατές.

Ο Πλάτων υπονοεί, λοιπόν, ότι ο κόσμος όπου βρισκόμαστε είναι η αντανάκλαση ενός άλλου, πιο αληθινού. Ο φιλόσοφος, φυλακισμένος που απαλλάχθηκε από τα δεσμά του εισέρχεται σ' αυτό τον κατανοητό κόσμο. Ανακαλύπτει εκεί, αντίστοιχη με τον ήλιο στον κόσμο των πραγμάτων, την ιδέα του Καλού (“το Ένα-Καλό-Ωραίο”) που φωτίζει τα άλλα.

Ωστόσο απαγορεύεται στο φιλόσοφο να καταφύγει στον κόσμο των ιδεών. Ο Πλάτων αρνείται να αποκοπεί από τον κόσμο των ανθρώπων. Αντίθετα, ο φιλόσοφος οφείλει να κατεβεί ξανά στο σπήλαιο, να προσπαθήσει να λύσει τους παλιούς συντρόφους του στην άγνοια, κινδυνεύοντας να θεωρηθεί από αυτούς τρελός και να υποβληθεί σε βασανισμούς. 

Αυτό ακριβώς συνέβη στον Σωκράτη. Αναγκάσθηκε να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι στις κατηγορίες ασέβειας και διαφθοράς της νεολαίας που του απηύθυναν. Το 399 πριν τη δική μας εποχή, στην πόλη των Αθηνών μιλάει ένας γέροντας, χωρίς περιστροφές και χωρίς τεχνάσματα, στο δικαστήριο που συνέπηξαν οι πολίτες. Εκθέτει την υπεράσπισή του απέναντι σε ψευδείς κατηγορίες. Τελικά θα καταδικαστεί σε θάνατο. Και ο Πλάτων δεν θα πάψει να τιμά τη μνήμη του, κατόπιν να αναζητά τρόπους για να αποτρέψει στο μέλλον, την τέλεση παρόμοιου φόνου. Υπεράσπιση της φιλοσοφίας, η Απολογία του Σωκράτη, αγόρευση απλή και τόσο υπερήφανη, έμπλεη περηφάνιας, αποτελεί το πιο συγκινητικό κείμενο που παρήγαγε η δυτική σκέψη.

Διότι η καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη από τον τυφλό λαό παρέμεινε για τον Πλάτωνα το υπέρτατο σκάνδαλο. Το θάνατο του ανθρώπου του πιο σώφρονα, του άριστου, του πλέον ηθικού, αυτού που σεβόταν περισσότερο τους νόμους, τον εξέλαβε ως το σημάδι ότι όλα πρέπει να ανοικοδομηθούν. Πρέπει λοιπόν να επινοήσει την σωστή Πολιτεία, αυτήν που δεν θα υπήρχε περίπτωση να καταδικαστεί ο Σωκράτης. Με την Πολιτεία και, στο τέλος της ζωής του, με τους Νόμους, ο Πλάτων επινόησε την ουτοπία, την την πολιτική φιλοσοφία και ένα μεγάλο αριθμό δικονομικών και διοικητικών τεχνικών.

Για να οικοδομηθεί η τέλεια Πολιτεία, όλες οι λεπτομέρειες της πρακτικής ζωής πρέπει να εξετασθούν με κάθε λεπτομέρεια, από τη διανομή της γης μέχρι την ηλικία γάμου και την κλίμακα των περιουσιακών στοιχείων, περνώντας από τη γυμναστική, από τις γιορτές ή από τη συλλογή φρούτων το φθινόπωρο. Κάτω από την πληθώρα των λεπτομερειών, μια παραμένει πάντα η η πρόθεση: να συνταιριάξει η κοινωνία με την τάξη του κόσμου των ιδεών, με τρόπο ώστε η αλήθεια και το καλό να ορίζουν την πολιτική, να καταστούν “οι βασιλείς φιλόσοφοι ή οι φιλόσοφοι βασιλιάδες”.

Η γοητεία που ασκεί επί μακρόν η εξουσία στους φιλόσοφους, οι αμφιλεγόμενες σχέσεις των φιλοσόφων με τους πρίγκιπες που κυβερνούν, έχουν προφανώς τις ρίζες του στον Πλάτωνα. Πρώτα από όλα, στο έργο του έχει εκφραστεί αυτή η πεποίθηση που παρέμεινε στη δυτική κοινωνία ως τις μέρες μας: μια επιστήμη είναι απαραίτητη για την οργάνωση της κοινωνίας, η γνώση της αλήθειας επιτρέπει επιτρέπει τη δράση επί της ανθρώπινης ιστορίας κατά τρόπο αποφασιστικό. Όταν ο Λένιν δήλωνε: “Η θεωρία του Μαρξ είναι παντοδύναμη επειδή είναι αληθινή”, αυτό σημαίνει ότι ήταν ένας ακόμη επίγονος του Πλάτωνα.

Ο Πλάτων είναι, λοιπόν, θεμελιωτής της φιλοσοφίας για πολλούς λόγους. Επινόησε τα περισσότερα θέματα, τους περισσότερους κανόνες του παιχνιδιού, τα περισσότερα εργαλεία της επιχειρηματολογίας, υπήρξε επίσης ο πρώτος που έθεσε την ύπαρξη ενός κόσμου των ιδεών. Καθώς ονειρευόταν την κοινωνία υποταγμένη στην αλήθεια, ήταν επίσης, κατά μία έννοια, ο πρωτεργάτης του ολοκληρωτισμού. Ωστόσο, το σημαντικότερο σίγουρα δεν είναι το δόγμα του, αλλά η αδιάκοπη αναζήτηση την οποία εγκαινιάζει. Με τον Πλάτωνα, οι απαντήσεις δεν παύουν ποτέ να τίθεται εν αμφιβόλω στο χώρο του λόγου και του στοχασμού που διανοίγουν οι διάλογοι. Έκτοτε η φιλοσοφία ενοικεί σ' αυτό το άνοιγμα που είναι αδύνατον να κλείσει.

Παραμένει εκεί με χίλιους διαφορετικούς τρόπους, μερικοί από τους οποίους είναι φανερά εχθρικοί απέναντι στον Πλάτωνα. Δε χρειάζεται όμως να είναι κανείς ειδήμων για να αντιληφθεί ότι ακόμη και οι εχθροί του ζουν τελικά υπό την σκέπη του.

Ροζέ-Πολ Ντρουά, Το βιβλίο της Φιλοσοφίας

(Εκδόσεις Ψυχογιός, 2009, σελ. 33-47)

1“Ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω”