Πλάτων: Tα στάδια του δράματος που ζουν οι λαοί

[…] Έτσι και για την πολιτεία, η δομή της οποίας αναπαράγει σε μεγάλη κλίμακα και εμφανέστερα τη δομή της ανθρώπινης ψυχής, υπάρχει μόνο μια μορφή πολιτεύματος τελείως δίκαιη: αυτή όπου το τιμόνι της πόλης κρατά ο συνετότερος. Η αριστοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που ορίζει για τον καθένα τη σωστή λειτουργία και τη θέση του: οι κυβερνήτες νομοθετούν και συσκέπτονται μεταξύ τους, αρετή τους είναι η σωφροσύνη· οι πολεμιστές συνιστούν τη δεύτερη τάξη με μόνη αρετή το θάρρος, και απαιτείται από αυτούς ετοιμότητα, πειθαρχία και υποταγή· η τρίτη τάξη αποτελείται από δουλικές φύσεις και πρέπει να αναγκαστεί από το πολίτευμα σε μετριοπάθεια, που δεν είναι του φυσικού της, αλλά χωρίς την οποία θα καταστρεφόταν το κράτος.

Ωστόσο, η ανάλυση των κυβερνήσεων στην οποία αφοσιώνεται ο Πλάτων στην Πολιτεία του, δεν είναι παρά η ιστορία της διάβρωσης της αριστοκρατίας υπό την επιρροή ενός νόμου που μοιάζει να έχει περισσότερα κοινά με τη φύση του χρόνου και του γίγνεσθαι παρά με τη μορφή του ίδιου του πολιτεύματος.

Φαίνεται ότι κάθε διαδικασία του «γίγνεσθαι» εμπεριέχει τη διαίρεση. Στους κόλπους της καλύτερης αριστοκρατίας εγκαθίστανται η διχόνοια. Οι άνθρωποι του θάρρους, ετοιμοπόλεμοι, θα τιμήσουν περισσότερο τις πολεμικές αρετές. Δύσκολα θα προτιμώνται οι συνετοί για τις διοικητικές θέσεις, ενώ όσον αφορά το καλό του άλλου, θα επιδεικνύεται ταυτόχρονα και φιλαργυρία και γενναιοδωρία. Καθώς η παιδεία τους δεν έχει να κάνει με την πειθώ, αλλά με τη δύναμη, θα τιμάται περισσότερο η γυμναστική από ότι οι Μούσες. Έτσι την αριστοκρατία θα διαδεχθεί η τιμοκρατία: τα χαρακτηριστικά που τη διακρίνουν είναι η φιλοδοξία και ο έρως της δόξας.

Ο τιμοκρατικός, σκληρός έναντι των δούλων, ήπιος με τους ελεύθερους, άνθρωπος που εξυμνεί την ανδρεία και περιφρονεί την ευφράδεια, σύντομα γεννά ένα γιο εξίσου φιλόδοξο. Η μητέρα του δεν παύει να του επισημαίνει τα ελαττώματα του αρχηγού της οικογένειας, ο οποίος δεν δείχνει αρκετό ενδιαφέρον να πλουτίσει, και επικρίνει αυτή την αδιαφορία του. Διχασμένος ανάμεσα σε έναν πατέρα ευγενικό και μια μητέρα ζηλόφθονη, αφήνει χώρο να θεριέψουν οι επιθυμίες του που κάποτε τις καταπολεμούσε, και γίνεται φιλόδοξος. Το πολίτευμά του είναι η ολιγαρχία, όπου η εξουσία ασκείται από έναν μικρό αριθμό ανθρώπων άπληστων για πλουτισμό.

Όταν όμως ο φτωχός, αδύναμος και ψημένος από τον ήλιο, βλέπει δίπλα του στον πόλεμο τον καλοζωισμένο πλούσιο να καταφεύγει στη σκιά φορτωμένος τα υπερβολικά κιλά του, δεν λέει στον εαυτό του ότι τα πλούτη είναι η δειλία των φτωχών; Αυτοί που περιφρονούνται από το πολίτευμα, δεν περιμένουν τη στιγμή της επανάστασης; Όταν, μετά τη νίκη τους, οι φτωχοί μοιράζονται τις διοικητικές θέσεις, εδραιώνεται η δημοκρατία. Μπορεί αυτό το πολίτευμα, λέει ο Πλάτων, να μοιάζει το ωραιότερο απ’ όλα, σαν το πολύχρωμο πανωφόρι ενός σύγχρονου αρλεκίνου όπου συναντιούνται όλες οι ελευθερίες, η ελευθερία του λόγου, η δυνατότητα να υλοποιηθεί κάθε επιθυμία, είναι όμως επίσης αλήθεια ότι αυτό το είδος ισότητας δεν έχει σχέση με τη δικαιοσύνη. Αντιθέτως, από αυτή τη δυνατότητα να ικανοποιούνται όλα τα πάθη, γεννάται η αναρχία. Στην ουσία κυβερνά η μισαλλόδοξη πλευρά της ψυχής. Τους καλούς τρόπους διαδέχεται η αναίδεια, αντί της ελευθερίας έρχεται η αναρχία και αντί του θάρρους, το θράσος.

Έτσι η ξέφρενη επιθυμία για ελευθερία, την οποία θεωρούν εν καιρώ δημοκρατίας ως το μεγαλύτερο αγαθό και λένε ότι ο ελεύθερος άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει παρά μόνο σε ένα τέτοιο καθεστώς, οδηγεί το Κράτος, στον αφανισμό. Τόσο πολύ ενθαρρύνουν τα πάθη, που ο δάσκαλος τρέμει απέναντι στους μαθητές του και ο ηλικιωμένος φέρεται με ελαφρότητα για να μην τον πουν δεσποτικό. Ακόμα κι ο γάιδαρος, συνηθισμένος στην ευγενή και περήφανη συμπεριφορά, κλωτσάει τον περαστικό στη μέση του δρόμου. Συνεπώς, όταν όλα επιτρέπονται, γεννιέται η μεγαλύτερη δουλεία. Αυτοί που έχουν μεγαλύτερα πάθη, όπως οι σφήκες που έχουν κεντρί, γίνονται δημαγωγοί, και το σμήνος επαναστατεί οδηγημένο απ’ αυτούς ενάντια στις σφήκες χωρίς κεντρί, δηλαδή τους πλούσιους. Ο λαός βρίσκει τον εκλεκτό του, τον ισχυροποιεί, και να που ξεφυτρώνει η τυραννία μέσω αυτού του προστάτη. Ο τύραννος επιτίθεται ανελέητα στους εξωτερικούς εχθρούς, αφανίζει τους εσωτερικούς και διατηρεί τον πόλεμο, ο οποίος κάνει απαραίτητη την ύπαρξη ενός αρχηγού. Έτσι ο λαός, θέλοντας να ξεφύγει από τη δουλεία, καταλήγει στη σκληρότερη σκλαβιά.

Αυτά είναι τα στάδια του δράματος που ζουν οι λαοί, οι οποίοι δεν κατόρθωσαν να κυβερνώνται από τη δικαιοσύνη. Το τρομακτικό πρόσωπο της διχόνοιας και της εξέγερσης προβάλλει κάτω από τη μάσκα της εξουσίας, όταν τη μοιράζονται πολεμιστές και δούλοι που δεν έχουν γνώση ούτε σωφροσύνη, όπως απαιτείται για την άριστη διακυβέρνηση.

Jean – Paul Dumont, Η αρχαία φιλοσοφία   

(ΤΟ ΒΗΜΑ γνώση, 2007, σελ. 65-68)