Ζεν

Η προέλευση του Ζεν

Η παράδοση λέει πως ο εμπνευστής του Ζεν ήταν ό ίδιος ο Βούδας. Όταν δίδασκε στο όρος της κορυφής του Όρνιου, χιλιάδες άνθρωποι πήγαν να τον ακούσουν να μιλάει. Κάθισε μπροστά τους σιωπηλός. Η ώρα περνάει και η σιγή συνεχιζόταν. Τελικά σήκωσε ψηλά ένα λουλούδι. Κανένας δεν κατάλαβε τη χειρονομία εκτός από τον Μαχακασιάπα που χαμογέλασε, αφού κατάλαβε πως τα λόγια δεν μπορούν να ανταγωνιστούν ένα ζωντανό λουλούδι.

Αντιλήφθηκε την ουσία της διδασκαλίας του Βούδα άμεσα και με αυτό το περιστατικό έλαβε χώρα η πρώτη μετάδοση της φώτισης από μυαλό σε μυαλό. Η γενεαλογία της μετάδοσης που ξεκίνησε τότε, έχει κεφαλαιώδη σημασία για το Ζεν, γιατί η αυθεντικότητα της εμπειρίας της φώτισης προϋποθέτει ότι η μετάδοση πρέπει να γίνει από ένα φωτισμένο δάσκαλο. Αυτή η άμεση μετάδοση από δάσκαλο σε μαθητή έχει διατηρήσει το Ζεν ζωντανό και δραστήριο ανά τους αιώνες. 

Μποντιντάρμα

Η ραγδαία ανάπτυξη του Ζεν ξεκίνησε από την Κίνα της δυναστείας των Τανγκ, όπου ήταν γνωστό ως Τσαν. Ο Ινδός μοναχός Μποντιντάρμα έφερε τον Βουδισμό στην Κίνα όπου άρχισε να συγχωνεύεται με τον Ταοϊσμό, […]

Όταν ο Μποντιντάρμα έφτασε στην Κίνα έγινε δεκτός από τον αυτοκράτορα Γου, ο οποίος είχε ασπαστεί τον Βουδισμό και του άρεσε πολύ να φορά βουδιστικά ράσα και να απαγγέλλει ψαλμούς. Ο αυτοκράτωρ παρουσιάζεται στις απεικονίσεις σαν καλλιεργημένος, εκλεπτυσμένος αριστοκράτης. Ο Μποντιντάρμα παρουσιάζεται σαν άγριος, απολίτιστος βάρβαρος με γουρλωμένα μάτια και φουντωτή γενειάδα. Υπήρξε ο πρώτος πατριάρχης του Βουδισμού στην Κίνα.

Αυτοκράτωρ: Από τότε που ανέβηκα στον θρόνο, έχτισα πολλούς ναούς, μετέφρασα πολυάριθμα Βουδιστικά κείμενα και ευνόησα τη μοναστική ζωή. Πόσοι έπαινοι μου αξίζουν;

Μποντιντάρμα: Κανένας.

Αυτοκράτωρ: Γιατί;

Μποντιντάρμα: Όλα αυτά είναι ασήμαντες πράξεις. Μια πραγματική αξιέπαινη πράξη βγαίνει κατευθείαν από την καρδιά μας και δεν έχει να κάνει με τα εγκόσμια επιτεύγματα.

Αυτοκράτωρ: Τότε γιατί πράγμα μιλάει το ιερό σου δόγμα.

Μποντιντάρμα: Για την απέραντη κενότητα, τίποτα το ιερό.

Αυτοκράτωρ: Τότε ποιος είσαι;

Μποντιντάρμα: Δεν ξέρω.

Ο Μποντιντάρμα είχε αποκαλύψει την ουσία της διδασκαλίας του χωρίς ο αυτοκράτορας να αντιληφθεί το παραμικρό. Ο Μποντιντάρμα έγραψε ένα στίχο που συνοψίζει το αληθινό πνεύμα της φιλοσοφίας του Ζεν.

Μια ιδιαίτερη μετάδοση έξω από τις γραφές που δεν στηρίζεται σε λέξεις και γράμματα, μια άμεση κατεύθυνση του ανθρώπινου νου προς την επίτευξη της φώτισης.

Ο χαρακτήρας των διδασκαλιών του Μποντιντάρμα ήταν ουσιαστικά ινδικός. Ένα μεταγενέστερος δάσκαλος, ο Χούι Νενγκ, το 7^ο αιώνα, ήταν που έδωσε στο Ζεν την ιδιαίτερη κινεζική του απόχρωση.

Ο Χούι Νενγκ καταγόταν από φτωχή οικογένεια, ήταν αγράμματος και εξασφάλιζε τον επιούσιο πουλώντας καυσόξηλα. Μια μέρα βρισκόταν σε ένα σπίτι και άκουσε κάποιον απ’ έξω να απαγγέλει τη Διαμαντένια Σούτρα:

Άσε ελεύθερο το μυαλό σου να πλανιέται, χωρίς να σταματάει κάπου.

Ακούγοντάς το, βίωσε την εμπειρία της φώτισης. […] Όταν ο Χούι Νενγκ πήρε τον τίτλο του 6^ου Πατριάρχη, […] εγκαθίδρυσε έναν πραγματικό κινεζικό Βουδισμό. Η ριζοσπαστική απόρριψη της προσήλωσης στα γραπτά κείμενα, για την οποία έμπνευση ήταν η κοσμιότητα και το χιούμορ του Ταοϊσμού, ήταν η απαρχή της μεγάλης γενεαλογίας του Ζεν στην Κίνα.

Μέθοδοι Ζεν

Ο Χούι Νενγκ καθιέρωσε τους δύο πυλώνες του Ζεν: τον διαλογισμό ζαζεν και τη μελέτη των κόαν.

Ζαζεν: ο διαλογισμός ζαζεν ήταν ουσιαστικά παρόμοιος με τεχνικές που διδάσκονταν και αλλού. Στο ζαζεν, η νοητική αντίληψη της φύσης του Βούδα μπορούσε να μετουσιωθεί σε άμεση προσωπική αποδοχή της αλήθειας.

Μελέτη των κόαν: Η μελέτη των κόαν ήταν μια καινοτομία που εισήγαγε στον Βουδισμό το Ζεν. Κόαν ονομάζεται οποιαδήποτε φράση του Βούδα, το συμπέρασμα από μια διδασκαλία του Ζεν, ή ένα επεισόδιο από τη ζωή ενός δασκάλου. Κάθε κόαν αποκαλύπτει στοιχεία της φύσης της απόλυτης πραγματικότητας. Το παράδοξο είναι απαραίτητο συστατικό, καθώς υπερβαίνει τη θεωρητική ή τη λογική σκέψη.

Το πρώτο κόαν αφορούσε μια φράση του Χούι Νενγκ:

Μοναχός: Πως θα απαλλαγώ από την άγνοια;

Χούι Νενγκ: Σταμάτα να τρέχεις πίσω από τα πράγματα, σταμάτα να σκέφτεσαι τι είναι σωστό ή λάθος και απλώς δες, τώρα αυτή τη στιγμή, πως έμοιαζε το πραγματικό σου πρόσωπο προτού γεννηθούν ο πατέρας σου και η μητέρα σου.

Είμαστε μαθημένοι να δίνουμε θεωρητικές απαντήσεις στα ζητήματα που μας απασχολούν και όταν ανακαλύπτουμε, ότι δεν υπάρχει απάντηση για κάποιο ερώτημα αναστατωνόμαστε. Η μελέτη του κόαν είναι ειδικά σχεδιασμένη ώστε να βραχυκυκλώνει όλη τη νοητική διαδικασία και ο ενδιαφερόμενος να αποτελεί άμεση αντίληψη της πραγματικότητας.

Οι απαντήσεις στα κόαν συχνά φαντάζουν σαν εξυπνακίστικοι αφορισμοί […] Ορισμένα βιβλία καταγράφουν τις «σωστές απαντήσεις» στα κόαν, αλλά, αν δεν συνοδεύονται από τη διαδικασία καθαρισμού του μυαλού από τον θεωρητικό τρόπο σκέψης, η νοητική εκμάθησή τους είναι άχρηστη […] Περίπου τον 10^ο αιώνα, ο Βουδισμός στην Κίνα έχασε την ισχύ του […] Εκείνη την εποχή το ζωντανό πνεύμα της Βουδιστικής παράδοσης μεταλαμπαδεύτηκε στην Ιαπωνία.

Το Ζεν στην Ιαπωνία

Ο Βουδισμός εισήχθη στην Ιαπωνία περίπου τον 6^ο αιώνα, συγχρόνως με τη ραγδαία αφομοίωση κάθε κινεζικού στοιχείου. Η Κίνα είχε έναν εκπληκτικά προηγμένο πολιτισμό και οι Ιάπωνες ηγέτες θεωρούσαν ότι η χώρα τους υστερούσε απέναντί της […]

Τα δόγματα που πρέσβευαν το υπερφυσικό ήταν έξω από την ιαπωνική κουλτούρα. Η τοπική θρησκεία ήταν το Σίντο, το οποίο χαρακτηρίζεται από την πίστη σε μια πλειάδα θεοτήτων που ονομάζονται Κάμι. Κάθε μυστηριώδης κοιλάδα, βουνό, βράχος, αιωνόβιο δέντρο, φίδι, κεραυνός ή φλόγα θεωρείται άξιο λατρείας, επειδή συνδέεται με τη στοιχειώδη πλευρά της πραγματικότητας. Η επίκληση αυτής της στοιχειώδους ιδιότητας, στην οποία το Κάμι μπορούσε να εισέλθει έγινε τμήμα του ιαπωνικού χαρακτήρα. Κανένα τμήμα της καθημερινής ζωής, δεν ήταν αποκλεισμένο από τη σχέση με τις θεότητες –το σπίτι είχε το Κάμι του, το τζάκι είχε το Κάμι του- κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποκτούσε δεσμό μαζί τους. Οι αφαιρετικές υποθέσεις για την ύπαρξη ενός υπερφυσικού κόσμου, πέρα από τον πραγματικό, ήταν ξένη για τον ιαπωνικό πολιτισμό. 

Η διδασκαλία του Ζεν

Ο Ναν-Ιν, σύγχρονος δάσκαλος του Ζεν, συνάντησε έναν καθηγητή πανεπιστημίου.

Καθηγητής: Ναν-Ιν, ήρθα να σε ρωτήσω για το Ζεν.

Ναν-ιν: Κάθισε κύριε καθηγητά να πιούμε ένα τσάι.

Σερβίρισε το τσάι και γέμισε το φλιτζάνι του καθηγητή μέχρι που ξεχείλισε. Ο καθηγητής κοίταζε με φρίκη, ώσπου δεν κατάφερε να συγκρατηθεί.

Καθηγητής: Σταμάτα να βάζεις γέμισε!

Ναν-ιν: Όπως το φλιτζάνι, είσαι γεμάτος από τις υποθέσεις και τις απόψεις σου. Πως μπορώ να σου διδάξω το Ζεν, αν πρώτα δεν αδειάσεις το φλιτζάνι σου;

Το Ζεν προσαρμόστηκε στην τοπική κουλτούρα τονίζοντας τη σημασία του «εδώ και τώρα». Η διδασκαλία του Ζεν χρησιμοποιεί πάντα την παραδοξολογία και συχνά το αστείο, όπως και παραδείγματα από την καθημερινή ζωή μόνο και μόνο για να τα αναιρέσει. Οι δάσκαλοι του Ζεν δεν είχαν ενδοιασμούς στην προσπάθειά τους να πείσουν τους μαθητές τους να αποβάλουν τον καθιερωμένο τρόπο σκέψης τους. Οι τακτικές τους ήταν αντισυμβατικές και ορισμένες φορές, φαινομενικά σκληρές […]

Ο Βουδισμός επηρέασε τον τρόπο άσκησης του πολέμου, ώστε η νίκη μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς να σκοτώσεις τον εχθρό. Οι ιαπωνικές πολεμικές τέχνες οδηγούν στην κατανόηση∙ η επιθετικότητα δεν έχει καμιά θέση ανάμεσά τους. Για παράδειγμα, υπάρχει μια ιστορία για έναν σαμουράι που λεγόταν Μπόκουντεν· καθόταν σε ένα μικρό πέρασμα, γεμάτο κόσμο, κι ένας ξιφομάχος στη βάρκα καυχιόταν για την απαράμιλλη δεξιότητα του στο σπαθί. Τον ρωτάει:

Ξιφομάχος: Από πια σχολή είσαι;

Σαμουράι: Είμαι από τη σχολή της νίκης δίχως χέρια.

Ξιφομάχος: Σε προκαλώ σε μονομαχία.

Σαμουράι: Όπως θέλεις, αλλά προτείνω να κατέβουμε στο νησί για να μην τραυματίσουμε κάποιον άλλο.

Ξιφομάχος: Σύμφωνοι.

Μόλις η βάρκα έφτασε στην ακτή, πήδηξε έξω, πήρε θέση άμυνας και τράβηξε το σπαθί του. Ο Μπόκουντεν φάνηκε να ακολουθεί τον αντίπαλό του, αλλά ξαφνικά έσπρωξε τη βάρκα πίσω στο ρεύμα. Φώναξε στον παρατημένο ξιφομάχο:

Έτσι νικάς τον εχθρό σου δίχως να χρησιμοποιήσεις τα χέρια σου.

Το Ζεν επηρεάζει όλους τους τομείς του ιαπωνικού πολιτισμού ακόμη και σήμερα. […]

Jane Hoppe, Βουδισμός: Εικονογραφημένος οδηγός

Εικονογράφηση: Borin Van Loon 

(Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2011, σ. 86-106)