Τι είναι πολιτική ιδεολογία;

Η ιδεολογία είναι μια από τις πιο αμφιλεγόμενες έννοιες που απαντούν στην πολιτική ανάλυση. Αν και ο όρος τείνει πλέον να χρησιμοποιείται με ουδέτερο τρόπο, σημαίνοντας μια ολοκληρωμένη κοινωνική φιλοσοφία ή κοσμοθεωρία, κατά το παρελθόν προσέλαβε ιδιαίτερα αρνητικές ή μειωτικές συνδηλώσεις. Στην περιπετειώδη της ιστορία, η έννοια της ιδεολογίας χρησιμοποιήθηκε κατά κανόνα σαν πολιτικό όπλο για την καταδίκη ή την κριτική αντίπαλων πεποιθήσεων ή θεωριών.

Ο όρος “ιδεολογία” επινοήθηκε το 1796 από τον Γάλλο φιλόσοφο Destutt de Tracy (1754-1836), ο οποίος τον χρησιμοποίησε για να ορίσει μια νέα “επιστήμη των ιδεών” (κυριολεκτικά, μια “ιδεο-λογία”) που θα είχε ως στόχο την ανακάλυψη της καταγωγής της συνειδητής σκέψης και των ιδεών. Ο De Tracy ήλπιζε ότι με τον καιρό η ιδεολογία θα έφτανε στο ίδιο επίπεδο με καταξιωμένες επιστήμες, όπως η ζωολογία και η βιολογία. Κατά τον 19ο αιώνα, ωστόσο, αποδόθηκε στον όρο ένα νόημα που έμελλε ν' αποδειχτεί ανθεκτικότερο στο χρόνο χάρη στον Karl Marx. Για τον Marx, ο όρος “ιδεολογία” ισοδυναμούσε με τις ιδέες της “κυρίαρχης τάξης”, ιδέες οι οποίες συντηρούν, επομένως, το ταξικό σύστημα και διαιωνίζουν την εκμετάλλευση. Στο πρώιμο έργο τους Η γερμανική ιδεολογία, οι Marx και Engels έγραψαν: 

Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες, δηλαδή η τάξη που συνιστά την κυρίαρχη υλική δύναμη στην κοινωνία είναι ταυτόχρονα και η κυρίαρχη πνευματική δύναμη. Η τάξη που κατέχει τα μέσα πνευματικής παραγωγής έχει συγχρόνως τον έλεγχο των μέσων αυτών (Marx και Engels [1846] 170:64).

Το κύριο χαρακτηριστικό της ιδεολογίας με τη μαρξιστική έννοια είναι το ψεύδος της. Μαγεύει και παραπλανεί τις υποτελείς τάξεις αποκρύπτοντας τους τις αντιφάσεις πάνω στις οποίες θεμελιώνονται όλες οι ταξικές κοινωνίες. Σε ό,τι αφορά τον καπιταλισμό, η ιδεολογία της ιδιοκτήτριας αστικής τάξης (η αστική ιδεολογία) καλλιεργεί τις αυταπάτες ή την «ψευδή συνείδηση» στους κόλπους του προλεταριάτου, το οποίο υφίσταται την εκμετάλλευση, εμποδίζοντας το να αναγνωρίσει το γεγονός της ίδιας του της εκμετάλλευσης. Ωστόσο, ο Marx δεν πίστευε ότι όλες οι πολιτικές απόψεις έχουν ιδεολογικό χαρακτήρα. Ισχυριζόταν ότι το δικό του έργο, το οποίο αναλάμβανε να αποκαλύψει τη διαδικασία της ταξικής εκμετάλλευσης και καταπίεσης, ήταν επιστημονικό. Κατά την άποψή του, μπορούσε να χαραχθεί σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ επιστήμης και ιδεολογίας, αλήθειας και ψεύδους. Αυτή η διαχωριστική γραμμή όμως άρχισε να συσκοτίζεται στα γραπτά μεταγενέστερων μαρξιστών, όπως ο Λένιν και ο Gramci. Αυτοί έκαναν λόγο όχι μόνο για «αστική ιδεολογία» αλλά και για «σοσιαλιστική ιδεολογία» ή «ιδεολογία του προλεταριάτου», όρους τους οποίους ο Marx θα θεωρούσε ανυπόστατους.

Εναλλακτικές χρήσεις του όρου όμως αναπτύχθηκαν από φιλελεύθερους και συντηρητικούς. Η εμφάνιση ολοκληρωτικών δικτατοριών την περίοδο του μεσοπολέμου ώθησε συγγραφείς όπως ο Karl Popper (1902-94), ο J. L. Talman και η Hannah Arendt να θεωρήσουν την ιδεολογία όργανο κοινωνικού ελέγχου για την εξασφάλιση της συμμόρφωσης και της υποταγής. Εμπνεόμενη σε μεγάλο βαθμό από τα παραδείγματα του φασισμού και του κομμουνισμού, αυτή η ψυχροπολεμική φιλελεύθερη χρήση του όρου αντιμετώπιζε την ιδεολογία σαν «κλειστό» σύστημα σκέψης το οποίο, αξιοποιώντας το μονοπώλιο της αλήθειας, αρνείται ν’ ανεχθεί αντίθετες ιδέες και αντίπαλες πεποιθήσεις. Σε αντιδιαστολή, ο φιλελευθερισμός, καθώς βασίζεται σε μια θεμελιώδη προσήλωση στην ατομική ελευθερία, και δόγματα όπως ο συντηρητισμός και ο δημοκρατικός σοσιαλισμός που αποδέχεται γενικά τις φιλελεύθερες αρχές, προφανώς δεν είναι ιδεολογίες. Αυτά τα δόγματα είναι ανοιχτά, υπό την έννοια ότι επιτρέπουν ή ακόμα και προωθούν τον ελεύθερο διάλογο, την αντιπαράθεση και την κριτική.  

Μια χαρακτηριστικά συντηρητική χρήση του όρου «ιδεολογία» αναπτύχθηκε από στοχαστές όπως ο Michael Oakeshott. Αυτή η άποψη αντανακλά έναν ιδιαίτερο συντηρητικό σκεπτικισμό σχετικά με την αξία του ορθολογισμού, ο οποίος έλκει την καταγωγή από την πεποίθηση ότι ο κόσμος δεν μπορεί να συλληφθεί από το ανθρώπινο πνεύμα. Όπως το έθεσε ο Oakeshott, στην πολιτική δραστηριότητα «οι άνθρωποι ταξιδεύουν σε μια απέραντη και αβυσσώδη θάλασσα». Από αυτή τη σκοπιά, οι ιδεολογίες θεωρούνται αφηρημένα «συστήματα σκέψεις», δηλαδή συστήματα ιδεών που διαστρέφουν την πολιτική πραγματικότητα επειδή αξιώνουν να εξηγήσουν κάτι που είναι στην πραγματικότητα ακατανόητο. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο οι συντηρητικοί παραδοσιακά αρνούνται ότι ταυτίζονται με κάποια ιδεολογία, προτιμώντας, αντίθετα, να περιγράψουν τον συντηρητισμό ως τάση ή «πνευματική στάση» κι εναποθέτοντας την πίστη τους στον πραγματισμό, την παράδοση και την ιστορία.

Το μειονέκτημα, ωστόσο, όλων αυτών των προσεγγίσεων είναι ότι, καθώς αντιλαμβάνονται τον όρο αρνητικά και μειωτικά περιορίζουν την εφαρμογή του. Με άλλα λόγια, συγκεκριμένα πολιτικά δόγματα εξαρτώνται από την κατηγορία των «ιδεολογιών». Ο Marx για παράδειγμα, επέμενε ότι οι ιδέες του ήταν επιστημονικές και όχι ιδεολογικές, οι φιλελεύθεροι δεν δέχονταν ότι ο φιλελευθερισμός αποτελεί ιδεολογία και οι συντηρητικοί παραδοσιακά ισχυρίζονται ότι προσεγγίζουν την πολιτική με τρόπο περισσότερο πραγματιστικό παρά ιδεολογικό. Επιπλέον, καθένας απ’ αυτούς τους ορισμούς είναι φορτισμένος με τις αξίες και τις κατευθύνσεις του συγκεκριμένου πολιτικού δόγματος. Γι’ αυτό ένας περιεκτικός ορισμός της «ιδεολογίας» (ικανός να εφαρμόζεται σε όλες τις πολιτικές παραδόσεις) πρέπει να είναι ουδέτερος: πρέπει να απορρίπτει την ιδέα ότι οι ιδεολογίες είναι «καλές» ή «κακές», αληθείς ή ψευδείς, απελευθερωτικές ή καταπιεστικές. Αυτό είναι το πλεονέκτημα της σύγχρονης, κοινωνικοεπιστημονικής σημασίας του όρου, που αντιμετωπίζει την ιδεολογία ως σύστημα πεποιθήσεων με πρακτικό προσανατολισμό, ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών που καθοδηγεί ή εμπνέει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την πολιτική πρακτική.

Ιδεολογία: Από κοινωνικοεπιστημονική άποψη, ιδεολογία είναι ένα λίγο πολύ συνεκτικό σύνολο ιδεών που παρέχει μια βάση για οργανωμένη πολιτική δράση, ανεξαρτήτως αν αυτή η δράση αποσκοπεί στη διατήρηση, μεταβολή ή ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος σχέσεων εξουσίας. Όλες οι ιδεολογίες επομένως: α) δίνουν μια συνολική περιγραφή της υπάρχουσας τάξης, συνήθως με τη μορφή μιας «κοσμοθεωρίας», β) παρέχουν ένα μοντέλο του επιθυμητού μέλλοντος, ένα όραμα της αγαθής κοινωνίας, και γ) υποδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο μπορεί και πρέπει να επέλθει πολιτική αλλαγή. Ωστόσο, οι ιδεολογίες δεν είναι ερμητικά κλειστά συστήματα σκέψης: είναι μάλλον ρευστά σύνολα ιδεών που αλληλεπικαλύπτονται σε πολλά σημεία. Σε επίπεδο «δομής», οι ιδεολογίες μοιάζουν με τις φιλοσοφίες· σε επίπεδο «λειτουργίας» παίρνουν τη μορφή ευρύτερη πολιτικών κινημάτων (Steiger, 1976).

Andrew Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική

(Εκδόσεις Πόλις, 2006, σελ. 72-73)