Οργάνωση και δημοκρατία

Είναι γεγονός κοινής πείρας ότι οι γιγαντιαίες λαϊκές συνελεύσεις, ακόμα και τα συνέδρια των κομμάτων, πού είναι καρπός κάποιας προηγούμενης επιλογής, συνηθίζουν να επιδοκιμάζουν με επευφημίες ή μαζικές ψηφοφορίες αποφάσεις πού αυτές οι ίδιες συνελεύσεις, χωρισμένες σε ομάδες των 50 ατόμων, θα το «καλοσκέφτονταν» πριν δώσουν την έγκρισή τους. Πράξεις και λόγια ζυγίζονται λιγότερο από τον όχλο, παρά από τα άτομα ή τις μικρές ομάδες πού σχηματίζουν τον όχλο. Αυτό είναι ένα γεγονός αναμφισβήτητο πού υπεισέρχεται στην περιοχή της παθολογίας της μάζας. Το πλήθος εξαφανίζει το άτομο και μαζί του την προσωπικότητα και την αίσθηση της ευθύνης του. [...]

Οι κυρίαρχες μάζες είναι, ανίκανες να πάρουν από μόνες τους ακόμα και τις περισσότερο απαραίτητες αποφάσεις. Η αδυναμία της άμεσης δημοκρατίας - όπως και η δύναμη της έμμεσης - προέρχεται βασικά από τον αριθμό. Σε μια πολεμική ενάντια στον Προυντόν (1849) ο Λουί Μπλανκ ρωτούσε: μπορούν άραγε 34 εκατομμύρια ανθρώπων (ο πληθυσμός της Γαλλίας τότε) να διεκπεραιώσουν τις εργασίες τους χωρίς αυτό πού χρειάζεται οπωσδήποτε και ο πιο μικρός επιχειρηματίας, δηλαδή τούς υπαλλήλους; Και απαντούσε ο ίδιος: όποιος λύνει το πρόβλημα απαντώντας καταφατικά είναι τρελός· όποιος το λύνει αρνητικά δεν μπορεί απόλυτα να είναι εχθρός της ιδέας του κράτους. Ή ίδια ερώτηση και η ίδια απάντηση θα μπορούσαν να επαναληφθούν σήμερα σε σχέση με την οργάνωση του κόμματος. [...]

Γεννιέται έτσι η ανάγκη εκπροσώπων, πού να αντιπροσωπεύουν τη μάζα και να διευκολύνουν την εκτέλεση της θέλησης της. Ακόμα και στην περισσότερο διαπνεόμενη από δημοκρατικό πνεύμα ομάδα, οι τρέχουσες υποθέσεις, η προετοιμασία και η εκτέλεση των πιο σημαντικών πράξεων ορίζονται, αναγκαστικά, να γίνουν από άτομα. [...]

Ο αρχηγός δεν είναι στην αρχή παρά υπηρέτης της μάζας. Το θεμέλιο της οργάνωσης βρίσκεται στην απόλυτη ισότητα όλων των οργανωμένων. Αυτή η ισότητα εννοείται γενικά και πρωταρχικά σαν ισότητα ανθρώπων σαν τέτοιων. [...] Η δημοκρατική αρχή θέλει να εξασφαλίζει στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό επιρροή και συμμετοχή στη διαχείριση των κοινών συμφερόντων. Όλοι είναι εκλογείς και όλοι εκλέξιμοι. Το βασικό αξίωμα των Droits de l' Homme βρίσκει εδώ τη θεωρητική του εφαρμογή. Όλες οι θέσεις καλύπτονται με εκλογές. Τα στελέχη, στα οποία δεν ανήκει παρά ο υποταγμένος ρόλος των εκτελεστικών οργάνων της γενικής θέλησης, εξαρτώνται σταθερά από το σύνολο και μπορούν ν' ανακληθούν και να μετατεθούν οποιαδήποτε στιγμή. [...]

Σε μια κατοπινή εποχή, όταν οι αναπτυγμένες λειτουργίες απαιτούσαν προσωπική ικανότητα, ρητορικά χαρίσματα και κάθε είδους αντικειμενικές γνώσεις δεν ήταν πια συμφέρουσα η εγκατάλειψη στην τυφλή τύχη της αλφαβητικής διαδοχής ή της αρχαιότητας μιας αντιπροσωπείας, πού για τη σωστή της σύνθεση χρειάζονται ειδικές προσωπικές ικανότητες, πού δεν μπορεί να διαθέτει κάθε μέλος της οργάνωσης. [...]

Η τεχνική ειδίκευση, πού είναι φυσική συνέπεια σε κάθε μεγάλη οργάνωση και πού δημιουργεί την ανάγκη της αποκαλούμενης διεύθυνσης των επιχειρήσεων, -μεταθέτει στους αρχηγούς και μόνο όλες τις σημαντικές αρμοδιότητες της μάζας, μια πού τους έχει αποδοθεί η ιδιότητα της διεύθυνσης. Οι αρχηγοί πού αρχικά είναι εκτελεστικά μόνο όργανα της γενικής θέλησης, γίνονται ανεξάρτητοι, χειραφετούμενοι από τη μάζα.

Όποιος μιλά για οργάνωση, μιλά για τάση προς την ολιγαρχία. Στη φύση οποιουδήποτε οργανωμένου νομικού προσώπου (κόμμα, επαγγελματική οργάνωση,, κλπ.) είναι έμφυτη μια βαθιά αριστοκρατική παρόρμηση. Ο μηχανισμός της οργάνωσης, δημιουργώντας μια σταθερή δομή, προκαλεί στην οργανωμένη μάζα σημαντικές αλλαγές. Αντιστρέφει ολοκληρωτικά τη θέση του αρχηγού απέναντι στη μάζα. Η οργάνωση συντελεί στο χωρισμό του κάθε κόμματος ή επαγγελματικής ένωσης σε μια μειοψηφία, πού διευθύνει, και σε μια διευθυνόμενη πλειοψηφία.

Είναι παρατηρημένο πώς στο κατώτερο σκαλί του ανθρώπινου πολιτισμού βρίσκεται η τυραννία. Η δημοκρατία δεν μπορεί να φανεί παρά σ' ένα κατοπινό κι ανώτερο στάδιο της κοινωνικής ζωής. Τα δικαιώματα, ανάμεσά τους και εκείνο της συμμετοχής στα κοινά, δεν είναι αρχικά παρά προνόμιο μερικών. Οι νεότεροι καιροί χαρακτηρίζονται από τη σταδιακή διεύρυνση των δικαιωμάτων αυτών σ' ένα ολοένα μεγαλύτερο κύκλο ανθρώπων. Είναι ακριβώς αυτό πού ονομάζεται “εποχή της δημοκρατίας”. Αλλά περνώντας από τη σφαίρα του κράτους σε κείνη του κόμματος, μπορούμε να παρατηρήσουμε πώς η δημοκρατία, συνεχίζοντας την ανάπτυξή της, γυρίζει για να κάνει μια κίνηση προς τα πίσω. Με την πρόοδο της οργάνωσης αφανίζεται η δημοκρατία. Η εξέλιξη της δημοκρατίας διαγράφει μια παραβολή. Η παραβολή αυτή, τώρα, στην κομματική ζωή τουλάχιστον, βρίσκεται στην κατιούσα φάση της. Μπορεί να μπει σαν όρος ότι η δύναμη των αρχηγών αυξάνει με την ίδια αναλογία πού εκτείνεται η οργάνωση. Ο διάφορος βαθμός δύναμης των αρχηγών, πού συναντούμε στα διάφορα κόμματα και στις μεμονωμένες επαγγελματικές οργανώσεις, προσδιορίζεται με ακρίβεια - πέρα από λόγους εθνικούς και ατομικούς - από το διάφορο βαθμό της ανάπτυξής τους σαν οργανώσεις. Οπουδήποτε η οργάνωση είναι πιο δυνατή, διαπιστώνεται ένας μικρότερος βαθμός εφαρμοσμένης δημοκρατίας.

Κάθε οργάνωση, αρκεί νάχει μόνιμη και γερή δομή - λίγο μετράει αν πρόκειται για δημοκρατικό κράτος ή για πολιτικό κόμμα ή για σύνδεσμο προλεταριακής αντίστασης - είναι ένα υπερβολικά κατάλληλο πεδίο για να δημιουργηθούν διαφορές. Όσο περισσότερο ο επίσημος μηχανισμός της οργάνωσης απλώνεται και διακλαδίζεται, δηλαδή όσο περισσότερο αυξάνει ο αριθμός των οπαδών και γεμίζουν τα ταμεία της και κυκλοφορούν τα έντυπά της, τόσο περισσότερο χάνει έδαφος η εξουσία της μάζας και υποσκελίζεται από την αυξάνουσα δύναμη των επιτροπών. [...] Ακόμα και στα συνέδρια, παρόλο πού αντιπροσωπεύουν την περασμένη από εφτά κόσκινα πεμπτουσία του κόμματος, βλέπουμε τα σημαντικά ζητήματα να αναβάλλονται με ολοένα μεγαλύτερη συχνότητα για να συζητηθούν από τις επιτροπές «κεκλεισμένων των θυρών». Με την εξάπλωση της οργάνωσης όχι μόνο αυξάνουν τα καθήκοντα της διοίκησης, άλλα και μειώνεται η δυνατότητα να τα αγκαλιάσει όλα με μια συνολική ματιά, μια πού τα καθήκοντά της επεκτείνονται και εξειδικεύονται. Πέρα από την ποσότητα ακόμα και η ποιότητα των καθηκόντων, πού δημιουργούνται σ' ένα κίνημα, πού αναπτύσσεται γρήγορα, λειτουργούν έτσι (ώστε να συντελούν σε μια μεγαλύτερη διαφοροποίηση της μάζας, πού συνθέτει την οργάνωση. Τυπικά και σύμφωνα με το γράμμα των καταστατικών όλες οι πράξεις των αρχηγών υπόκεινται στην πάντα σχολαστική επαγρύπνηση των διοικούμενων. Πραγματικά, ο αρχηγός δεν είναι παρά ένας υπάλληλος υποταγμένος στις οδηγίες της μάζας. Ο ρόλος του είναι να δέχεται και να εκτελεί τις διαταγές της μάζας μια πού είναι το εκτελεστικό, και μόνο όργανό της. Αλλά στην πραγματικότητα με το μεγάλωμα της οργάνωσης ο έλεγχος καταδικάζεται σε μια ύπαρξη καθαρά φαινομενική. Τα μέλη πρέπει, ολοένα και περισσότερο, να παραιτούνται από το να διευθύνουν προσωπικά ή ακόμα και από το να ελέγχουν τις μεμονωμένες διοικητικές υποθέσεις. Πρέπει να εμπιστευθούν τα καθήκοντα αυτά σε πρόσωπα έμπιστα, διορισμένα στην ανάγκη, στους μισθωτούς υπάλληλους της οργάνωσης, και να ικανοποιηθούν με απολογισμούς κάτι περισσότερο από περιληπτικούς ή να εξουσιοδοτήσουν ελεγκτές. Όταν μια τέτοια μεταμόρφωση δεν συνοδεύεται από ειδικές συμφωνίες και αλλαγές καταστατικού, ο απλός υπάλληλος ανυψώνεται σιγά - σιγά σε αρχηγό προσωπικά, αποκτά δηλαδή μια ελευθερία δράσης πού δεν είχε σαν υπάλληλος. Χάρη σ' αυτή ο αρχηγός αποκτά τη συνήθεια να διεκπεραιώνει ένα μεγάλο αριθμό σημαντικών υποθέσεων και να διευθετεί ένα ολοένα αυξανόμενο αριθμό ζητημάτων, πού παρουσιάζονται στη ζωή του κόμματος, χωρίς να παίρνει κατευθυντήριες γραμμές από τη μάζα. Είναι φανερό ότι μ' αυτό τον τρόπο η σφαίρα του δημοκρατικού ελέγχου συσφίγγεται μέχρι να φτάσει τις μικρότερες διαστάσεις. [...]

Σχηματίζεται μια αυστηρά περιχαρακωμένη γραφειοκρατία με ένα μεγάλο αριθμό βαθμών. [...] Η ιεραρχία είναι το αποτέλεσμα των τεχνικών αναγκών ή η πιο ουσιαστική προϋπόθεση για τη ρύθμιση της λειτουργίας του κομματικού μηχανισμού.

Η ολιγαρχική και γραφειοκρατική τάση της οργάνωσης του κόμματος ξεπηδά αναμφίβολα από μια τεχνική και πρακτική αναγκαιότητα. Είναι το αναπόφευκτο προϊόν της ίδιας της αρχής της οργάνωσης. [...]

Όλες οι εποχές, όλες οι φάσεις της ανάπτυξης, όλοι οι τομείς της δραστηριότητας του ανθρώπινου γένους γνώρισαν το θεσμό των αρχηγών. [...]

Μια σταθερή οργάνωση έχει ανάγκη— για λόγους διοικητικής τεχνικής, άσο και για λόγους τακτικής - από μια ηγεσία το ίδιο σταθερή. Μέχρι πού η οργάνωση είναι ασύνδετη και ακαθόριστη δεν μπορεί να δημιουργηθεί επαγγελματική ηγεσία. Οι αναρχικοί πού τρέμουν το κάθε σταθερό οργανωτικό σχήμα, δεν διαθέτουν αρχηγούς προσλαμβανόμενους για κανονική υπηρεσία. Στο ξεκίνημα του γερμανικού σοσιαλισμού ο «άνθρωπος της εμπιστοσύνης», ο Vertrauensmann, ασκούσε και το επάγγελμά του. Πέρα απ' αυτό, αποζημιωνόταν, άλλα πάντα ελάχιστα, για εργασίες καθαρά τυπικές. Το λειτούργημά του δεν είχε βέβαια γι' αυτόν την αξία μιας πηγής εισοδήματος. Ό υπάλληλος ήταν ακόμα ο απλός σύντροφος στην εργασία, συμμεριζόταν τον τρόπο ζωής και την όλη κοινωνική θέση των άλλων εργαζομένων. Σήμερα έχει σε μεγάλο μέρος αντικατασταθεί από τον επαγγελματία πολιτικό, από τους Bezirksleiter, κλπ. Όσο πιο σταθερή είναι η μορφή που παίρνει μια οργάνωση, με την εξέλιξη της δομής του σύγχρονου κόμματος, τόσο περισσότερο στον τυχαίο ηγέτη υπεισέρχεται ο επαγγελματίας ηγέτης. Κάθε κομματική οργάνωση λίγο σύνθετη απαιτεί ένα κάποιο αριθμό ατόμων, που να της αφιερώνουν όλη τους τη δραστηριότητα. Οι μάζες εξουσιοδοτούν τότε ένα μικρό αριθμό ατόμων, πού με βάση αυτή την εξουσιοδότηση τις αντιπροσωπεύουν συνέχεια και διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις. [...]

Ρόμπερτ Μίκελς, απόσπασμα από το Ο σιδερένιος νόμος της ολιγαρχίας

Συλλογικό: Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας 

(Εκδόσεις “Οδυσσέας”, σελ. 178 – 188)