Η διαδικασία της ψυχανάλυσης

Σύμφωνα με το ψυχοδυναμικό πρότυπο του Freud, οι νευρώσεις δημιουργούνται από συγκρούσεις ενδοψυχικές, οι οποίες έχουν απωθηθεί βαθιά στο ασυνείδητο. Οι συγκρούσεις αυτές έχουν κυρίως ερωτογενή και επιθετικό χαρακτήρα και συχνά προέρχονται από απωθήσεις κατά την παιδική ηλικία, οι οποίες εντωμεταξύ έχουν ενδυναμωθεί (έχουν γίνει σύμπλεγμα). Η θεραπευτική λοιπόν διαδικασία θα πρέπει να αποβλέπει στη διευθέτηση της βαθύτερης αυτής ασυνείδητης σύγκρουσης - αιτίας. Κύριο μέσο σε αυτή την προσπάθεια για την ανακάλυψη της βαθύτερης αιτίας είναι ο λόγος: Ο ασθενής ενθαρρύνεται να μιλάει για τα βιώματα του ελεύθερα, ενώ ο ψυχαναλυτής είναι ο «ο ακροατής» του ασθενούς.

Η θεραπεία των νευρώσεων κατά τον Freud αρχίζει από τη στιγμή που το άτομο συνειδητοποιεί τις εσωτερικές του συγκρούσεις. Ο Freud, για να συγκεντρώσει και να ερμηνεύσει υλικό από το ασυνείδητο και τελικά για να βοηθήσει τον ασθενή να συνειδητοποιήσει τις συγκρούσεις του αυτές, χρησιμοποιεί τον ελεύθερο συνειρμό (ο ασθενής ενθαρρύνεται να εκφραστεί ελεύθερα), τις παραδρομές της γλώσσας («γλώσσα λανθάνουσα ταληθή λέγει») και την ανάλυση των ονείρων[1].

Η διαδικασία που ακολουθεί η ψυχανάλυση είναι σε γενικές γραμμές η ακόλουθη:

Ο ασθενής ξαπλώνει στο ψυχιατρικό ντιβάνι (βλέπε εικ.), για να νιώθει άνετα, χωρίς να βλέπει τον ψυχαναλυτή, και ενθαρρύνεται να λέγει, χωρίς δισταγμό και χωρίς καμιά λογοκρισία, ό,τι έρχεται στη σκέψη του, ανεξάρτητα από το πόσο απειλητικά, απαράδεκτα και επώδυνα είναι για τον ασθενή οι ιδέες και τα βιώματα αυτά. Αυτή η ελεύθερη έκφραση των ιδεών και των βιωμάτων αποσκοπεί να φέρει στο φώς τις ασυνείδητες τραυματικές εμπειρίες που προκαλούν τη νεύρωση. Τέτοιες «αποκαλύψεις» υπάρχουν και στις φαντασιώσεις και στα όνειρα του ασθενούς. Ο Freud πίστευε ότι ειδικώς στα όνειρά παρουσιάζονται, σε συμβολική μορφή, οι απωθημένες συγκρούσεις. Ο ψυχαναλυτής προσπαθεί να παρακάμψει την «αμνησία» που καλύπτει τα αίτια της νεύρωσης. Ενθαρρύνει τον ασθενή να «θυμηθεί» την τραυματική εμπειρία που του προκαλεί τη νεύρωση και ταυτόχρονα να βιώσει έντονα τα συναισθήματα που συνόδευαν την τραυματική του αυτή εμπειρία (συναισθηματική κάθαρση).

Μια χαρακτηριστική φάση της ψυχανάλυσης είναι η αντίσταση. Ο ασθενής, όταν αρχίζει να ομιλεί για σημαντικά γεγονότα που του προκαλούν άγχος, συχνά σταματάει ή αλλάζει θέμα ή ξεσπάει σε βίαιες συναισθηματικές εκρήξεις, κλάματα, επιθετικότητα. Οι αντιδράσεις αυτές αποτελούν ένδειξη ότι ο ασθενής «ανθίσταται» και ότι βρισκόμαστε στα όρια συμπλέγματος απωθημένων παραστάσεων, οι οποίες προκαλούν το άγχος. Ο ασθενής ενθαρρύνεται να διερευνήσει όλες τις σχετικές παραστάσεις. Ιδιαίτερα ενθαρρύνεται να εξετάσει το παρελθόν του και κυρίως τις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Ο θεραπευτής προσπαθεί να αναλύσει τις αντιστάσεις αυτές, να βοηθήσει δηλαδή τον ασθενή να κατανοήσει τη φύση, την προέλευση και τις επιπτώσεις που έχουν τα συναισθήματά του και γενικά η συμπεριφορά του αυτή προς τον ψυχοθεραπευτή.

Η κυριότερη φάση στην πορεία της ψυχανάλυσης είναι η συναισθηματική μεταβίβαση. Η μεταβίβαση είναι η διαδικασία με την οποία ο ασθενής αντιδρά προς τον ψυχαναλυτή σαν να ήταν σημαντικό πρόσωπο του παρελθόντος του- βιώνει, μέσω του ψυχοθεραπευτή, συναισθήματα του παρελθόντος. Τα συναισθήματά του προς τα πρόσωπα αυτά γενικεύονται στον ψυχαναλυτή (ενσυναίσθηση) και έτσι βρίσκουν έκφραση. Η εξωτερίκευση αυτή προκαλεί ανακούφιση, γιατί, ενώ ο ασθενής αναμένει ότι ο ψυχαναλυτής θα αντιδράσει όπως αντιδρούσε το σημαντικό πρόσωπο του παρελθόντος, αυτός δείχνει κατανόηση και ψυχική υποστήριξη.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις και υποβλήθηκε, όσο καμιά άλλη, σε αυστηρότατη κριτική: εκατοντάδες είναι οι έρευνες που έχουν γίνει για να ελέγξουν την ορθότητά της. Ένα βασικό σημείο, για το οποίο ο Freud έχει έντονα επικριθεί, είναι ότι τα συμπεράσματά του δεν τα στήριξε σε αντικειμενικά επιστημονικά δεδομένα, αλλά τα βάσισε σε κλινικές υποκειμενικές παρατηρήσεις.

Αναμφισβήτητα, πολλές απόψεις του Freud δεν έχουν την καθολικότητα που αυτός θέλησε να τους δώσει. Ο πανσεξουαλισμός π.χ. αποτελεί σαφή υπερβολή. Η ερωτική ορμή σαφώς δεν κατευθύνει και δεν ερμηνεύει ολόκληρη τη συμπεριφορά του ατόμου. Έρευνες που έχουν γίνει σχετικά με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα έδειξαν ότι πολλά παιδιά δεν περνούν από την αναπτυξιακή αυτή φάση. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δηλαδή δεν αποτελεί εξελικτικό στάδιο από το οποίο απαραίτητα περνούν όλα τα άτομα. Καθοριστικός παράγοντας στη δημιουργία του συμπλέγματος αυτού είναι η στάση των γονέων: παιδιά που ζουν σε ορφανοτροφεία δεν παρουσιάζουν εμφανείς εκδηλώσεις του εξελικτικού αυτού σταδίου. Ο Freud επίσης αποδίδει τα μεγάλα επιτεύγματα του ατόμου στην εξιδανίκευση , τη διοχέτευση δηλαδή της ερωτικής ορμής και της επιθετικότητας σε δραστηριότητες κοινωνικά παραδεκτές. Έτσι όμως παραγνωρίζει την εγγενή τάση του ανθρώπου για συνεχή εξερεύνηση και δημιουργία. Εξάλλου, οι σχετικές έρευνες του Α.C.W. Kinsey και άλλων ερευνητών έδειξαν ότι οι πνευματικές και οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες δεν περιορίζουν αναγκαστικά τις σεξουαλικές ορμές.

Πέρα όμως από τα μειονεκτήματα που μπορεί να εντοπίσει κανείς στην ψυχαναλυτική θεωρία, η προσφορά του Freud στην κλινική ψυχολογία είναι σημαντικότατη. Με τη θεωρία του πρόσφερε μια νέα θεώρηση της δομής του ψυχικού βίου, στην οποία το ασυνείδητο κατέχει δυναμική θέση. Εισήγαγε την ψυχανάλυση ως μέθοδο για τη θεραπεία των νευρώσεων, θεραπευτική τεχνική η οποία εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να έχει ευρύτατη εφαρμογή. Ορίζει ως αιτία των νευρώσεων τις συναισθηματικές συγκρούσεις, άποψη η οποία είναι αποδεκτή και σήμερα από την κλινική ψυχολογία. Ο Freud τονίζει τη σημασία που έχουν τα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, άποψη που και σήμερα είναι γενικά αποδέκτη και έχει αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης της ψυχολογίας του παιδιού.

Πρέπει να τονιστεί επίσης ότι οι απόψεις του Freud άσκησαν σημαντικές επιδράσεις σε πλείστους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας: εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία, θρησκεία, μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς και των κοινωνικών θεσμών κ.ά.

Ιωάν. Ν. Παρασκευόπουλος, Κλινική Ψυχολογία

(Ιδιωτική έκδοση, 1988, σ. 51-54)

---

[1] Ο Freud θεωρεί την ανάλυση των ονείρων ως τη «βασιλική οδό» για την αποκάλυψη του ασυνειδήτου (βλέπε σύγγραμμα S. Freud «Ερμηνευτική των ονείρων»).