Ένας φωτισμένος δικτάτορας

Ο Καποδίστριας πολιτεύτηκε σαφώς δικτατορικά. Μάλιστα, το πρώτο πράγμα που έκανε ερχόμενος στην Ελλάδα ήταν να καταργήσει το σύνταγμα της Τροιζήνας και τη Βουλή, και να συγκεντρώσει στα χέρια του όλες τις εξουσίες. Αντί Βουλής, συγκρότησε συμβούλιο από 27 μέλη που ονομάστηκε Πανελλήνιον. Πρόκειται για μια επιτροπή που επεξεργάζεται μεν τα θέματα που φέρνει σ' αυτήν ο Κυβερνήτης αλλά δεν αποφασίζει για τίποτα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως το Πανελλήνιον είναι μια «συμβουλευτική επιτροπή», αν ο όρος δεν είχε εξευτελιστεί πλήρως από κατοπινούς δικτάτορες-νάνους που το έπαιζαν Καποδίστριες σε εποχές που η δημοκρατία θα μπορούσε να λειτουργήσει πράγματι, αν άφηναν τότε τον Καποδίστρια να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις. Εμείς οι Νεοέλληνες το παίζουμε δημοκράτες γεννημένοι – γιαυτό δε γίναμε ποτέ. Διότι δεν αρκεί, βέβαια, να είσαι "Ελληνας για να κληρονομήσεις απ' τους αρχαίους το πνεύμα και το νόημα της δημοκρατίας.

Ο Καποδίστριας ήξερε πως ο δημοκράτης γίνεται, δε γεννιέται. Επειδή όμως ο χριστιανός, όλως παραδόξως, γεννιέται χριστιανός, πράγμα που μας κάνει να τον βαφτίζουμε πριν τον ρωτήσουμε αν θέλει να γίνει, εξ επιδράσεως και κατ’ αναλογίαν προέκυψε και η άποψη πως ο Έλληνας κουβαλάει στα κύτταρά του εκτός απ' την ελληνικότητα και τη δημοκρατία. Άκουγαν τότε οι Έλληνες όλη την Ευρώπη να μιλάει για την αρχαία ελληνική δημοκρατία, άλλοτε από πραγματικό θαυμασμό κι άλλοτε από πολιτική σκοπιμότητα (για να μπουν στο μάτι των βασιλέων και των φεουδαρχών) και πίστεψαν πως για να είσαι δημοκράτης, αρκεί να είσαι Έλληνας. Τις συνέπειες τις γνωρίζουμε και τις πληρώνουμε ακόμα. Και θα τις πληρώνουμε μέχρι να εξαφανιστούμε πλήρως απ’ το χάρτη, λόγω δημοκρατικότητας, όπως λέμε εδώ την ασυδοσία και την περιφρόνηση των δικαιωμάτων των πάντων.

Θέλω να πω πως, αν αφήναμε τη δικτατορία να λειτουργήσει στον καιρό της, και μάλιστα χωρίς κληρονομικό άρχοντα στο σβέρκο μας, και ο θεσμός της βασιλείας θα είχε ίσως αποφευχθεί και η ατέλειωτη αλυσίδα των δικτατοριών που ακολούθησαν θα είχε πιθανώς σπάσει στον δεύτερο κιόλας κρίκο της μετά τον Καποδίστρια.

Αν το Πανελλήνιον του Καποδίστρια είχε τη θέση μιας άτυπης Βουλής που ετοίμαζε αλλά δεν ψήφιζε νόμους, η Γραμματεία του Κράτους ήταν ένα είδος κυβέρνησης που δεν κυβερνούσε ακριβώς αλλά εφάρμοζε τις εντολές του Κυβερνήτη, που δεν ήταν τυχαίο που ζήτησε και πήρε αυτόν τον τίτλο.

Αν και δικτάτορας ο Καποδίστριας, ποτέ και σε καμιά περίπτωση δεν αντιμετώπισε τα δυο σώματα, το Πανελλήνιον και τη Γραμματεία του Κράτους, σαν πρόσχημα για αυθαιρεσίες. Συμβουλευόταν στ’ αλήθεια τους ανθρώπους που διόριζε ο ίδιος. Και τους διόριζε με κριτήρια τόσο αξιοκρατικά, που μόνο οι κακοήθεις τα αμφισβήτησαν. Ακόμα και ο αδερφός του Αυγουστίνος, που τον είχε κοντά του, ήταν ένας πάρα πολύ σημαντικός και μορφωμένος άνθρωπος. Κι ακριβώς αυτό έφαγε τελικά τον Καποδίστρια: Το ότι χρησιμοποιούσε ικανούς και μορφωμένους ανθρώπους, δημιουργώντας προσκόμματα στους «δημοκράτες», που δε μπορούσαν να ληστεύουν δημοκρατικά το δημόσιο ταμείο.

Η Ελλάδα του Καποδίστρια

Τα πρώτα μέτρα που πήρε ο Καποδίστριας μόλις ήρθε στην Ελλάδα, ήταν τα παρακάτω:

1) Οργάνωσε τον διαλυμένο ελληνικό εμπορικό στόλο, γιατί πίστευε πως η σωτηρία της Ελλάδας μόνο απ’ τη θάλασσα μπορεί να έρθει. [...]

2) Πάταξε άγρια την πειρατεία στην οποία μετά μανίας είχαν αρχίσει να επιδίδονται οι μέχρι πριν από λίγο ηρωικοί πυρπολητές, που τώρα ψωμολυσσούσαν.

Ιωάννης Καποδίστριας,
πίνακας του Διονύσιου Τσόκου

3) Ίδρυσε Εθνική Τράπεζα, αλλά με το θάνατό του την κατάργησαν οι παρατραπεζίτες, για να την ξαναϊδρύσει αργότερα ο Όθων και να βρει κι αυτός το μπελά του απ’ τους προγόνους του Γούκου.

4) Έφκιαξε ένα νέο και πιο αποτελεσματικό νομισματικό σύστημα, αλλά ο φοίνικας, το πρώτο νόμισμα των ελεύθερων Ελλήνων, θα αντικατασταθεί απ’ την αρχαιοελληνική δραχμή, τότε που αποφασίσαμε να αυτοχαρακτηριστούμε γνήσιοι απόγονοι ενδόξων προγόνων.

5) Γέμισε την Ελλάδα γεωργικές σχολές γιατί πίστευε φανατικά στην επιστημονική καλλιέργεια της γης. [...]

6) Ενθάρρυνε επίμονα την καλλιέργεια και την ανάπτυξη της μουριάς και έμαθε στους Έλληνες πως ο μεταξοσκώληκας δεν είναι σκώληκας αλλά ένα χρυσοφόρο έντομο, που δόξασε την Κίνα.

7) Μετέτρεψε σε οργανωμένο στρατό τις μικρές και σκόρπιες αντάρτικες ομάδες.

8) Ίδρυσε τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων που υπάρχει και σήμερα και που πρωτολειτοΰργησε στο Ναύπλιο επί των ημερών του.

9) Συγκρότησε ομάδες κομάντος, θα λέγαμε σήμερα, υπό τον Δημήτριο Υψηλάντη για την εκδίωξη των Τούρκων από την Αττική και τη Στερεά. Αυτές οι ομάδες έδωσαν την τελευταία μάχη της Ελληνικής Επανάστασης στην Πέτρα της Βοιωτίας, κοντά στη Λειβαδιά, στις 12 Σεπτεμβρίου 1829.

10) Διόρισε επιτροπή εξ αρχιερέων για να βάλουν μια τάξη στην εκκλησία και να την κάνουν να λειτουργήσει σαν οργανωμένο σώμα. Εδώ πέτυχε απολύτως. Οι παπάδες κατάλαβαν εύκολα πως οι μητροπόλεις και τα δεσποτιλίκια θα λειτουργούσαν καλύτερα αν υπήρχε κι ένας αρχιεπίσκοπος. […]

11) Οργάνωσε ταμείο για την περίθαλψη των χηρών και των ορφανών του πολέμου. Και έγινε χαμός. Εμφανίστηκαν εκατοντάδες χήρες με σύζυγο ολοζώντανο και ορφανά με όμορφες μανάδες. Είναι τότε που ανακάλυψαν οι Έλληνες πως οι υπηρεσίες προς την πατρίδα, πριν απ’ το κάθε τι είναι μια συμφέρουσα εργασία. Τότε εμφανίστηκαν και οι πρώτοι επαγγελματίες εθνικόφρονες, όπως θα λέγαμε σήμερα. Κι επειδή ο Κυβερνήτης ήταν εκ των πραγμάτων αδύνατο να ικανοποιήσει όλη αυτή τη δυστυχία και την πονηριά, απογοήτευσε όλους εκείνους που τον έβλεπαν μάλλον σαν τροφοδότη παρά σαν κυβερνήτη.

Βασίλης Ραφαηλίδης, Ιστορία (κωμικοτραγική) του νεοελληνικού κράτους 1830-1974

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ του ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ, 1993, σελ. 21-25)