Η παρακμή της αστική τάξης

Ποιο ήταν το εσωτερικό σπέρμα της παρακμής της αστική τάξης, ποιο ήταν το σκουλήκι που τελικά σάπισε τον καρπό; γιατί αυτή η τάξη, που είχε προσφέρει τόσο σημαντικές υπηρεσίες, έγινε το φθοροποιό στοιχείο της κοινωνίας; Νομίζω πως φταίει το χρήμα, και πως από τη στιγμή που εμφανίστηκε το χρήμα η αρχή υποβάθμισης ήταν σχεδόν αναπόφευκτη. […] Όμως, στην ιστορία της Γαλλίας, η αστική τάξη γεννήθηκε κι έγινε αυτό που έγινε με τη δημιουργία των αγορών και των πανηγυριών, με το εμπόριο και την ανταλλαγή: πραγματικός πρωταρχικός της ρόλος ήταν ν’ αγοράζει και να πουλάει, να ευνοεί τις ανταλλαγές. Με ποιο μέσο; Φυσικά με το χρήμα. Αυτό είναι ουσιαστικά ένα μέσο μεταφοράς υλικών αγαθών, ή μάλλον της αξίας τους. […]

Η πρωταρχική κοινωνική ιδιαιτερότητα της μπουρζουαζίας ήταν να αγοράζει και να πουλάει. Χωρίς να το θέλει, απόκτησε την πεποίθηση (που έγινε υποσυνείδητη και έμφυτη) πως όλα έπρεπε ν’ αποτιμώνται σε χρήμα […] Στην αρχή, η τάξη αυτή ήταν εμπορική. Κι όμως, οι βασικές αξίες της φεουδαρχίας δεν ήταν εμπορικές: για την ιεροσύνη, βασικές αξίες ήταν η προσευχή, ο στοχασμός, η ελεημοσύνη και το κήρυγμα· για τους ευγενείς, ήταν η τιμή, ο κίνδυνος να σκοτωθούν στον πόλεμο, η υπεράσπιση των αδυνάτων, η απονομή δικαιοσύνης στον καθένα. Από τη στιγμή που όλα αγοράζονται και όλα πουλιούνται, ένας πολιτισμός απογυμνώθηκε από τις πιο υψηλές του αξίες, εκείνες ακριβώς που από τη φύση τους δεν είχαν καμιά σχέση με την αγορά.

Είναι τελικά μεγάλο δυστύχημα το γεγονός ότι το εμπορικό πνεύμα μόλυνε τόσο βαθιά την εξέλιξη της Δυτ. Ευρώπης. Οι βιομηχανικές επαναστάσεις του σύγχρονου κόσμου έγιναν από την αστική τάξη και με το δικό της πνεύμα: γι’ αυτό παραμέλησαν τις αφιλοκερδείς αξίες, και πριν απ’ όλα τον ιερό χαρακτήρα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η ίδια η ανθρώπινη εργασία θεωρήθηκε σαν εμπόρευμα: ήταν ένα λάθος οπτικής, που το πληρώσαμε πολύ ακριβά, και που ίσως δεν πάψαμε να το πληρώνουμε.

Βέβαια, στον τομέα των προνομίων, ούτε οι ευγενείς ούτε ο κλήρος υπήρξαν ποτέ τόσο άγριοι όσο η αστική τάξη όταν έφτασε στο ίδιο σημείο. Στο στάδιο της επιπολαιότητας, η αριστοκρατία είναι περίπου αβλαβής. Στο ίδιο στάδιο, ο κλήρος δεν είναι ποτέ αβλαβής, γιατί δεν μπορεί να ξεπέσει χωρίς να προδώσει τις υπέρτατες αξίες, και τίποτα δεν είναι χειρότερο από την προδοσία του υπέρτατου. Μα και της αστικής τάξης η επιπολαιότητα δεν είναι αβλαβής: παίρνει τις μεταφυσικές διαστάσεις μιας ειδωλολατρίας, της λατρείας του χρήματος. Και δεν είναι το χρήμα (που καθεαυτό δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό), μα η απεριόριστη λατρεία του χρήματος, το μέσο που χρησιμοποίησε η αστική τάξη για να διαφθείρει το πιο φυσικό καθεστώς δραστηριότητας και παραγωγικότητας: τον καπιταλισμό. […]

«Ονομάζω αστό», έγραφε ο Φλομπέρ, «οποιονδήποτε σκέπτεται ταπεινά». Σχολιάζοντας αυτό τον αφορισμό, ο Ζιντ, αστός και αυτός εκατό τοις εκατό, όπως άλλωστε κι ο Φλομπέρ, έγραψε πολύ εύστοχα: «Ελάχιστα μ’ ενδιαφέρουν οι κοινωνικές τάξεις! Αστοί μπορεί να υπάρχουν τόσο ανάμεσα στους ευγενείς όσο και ανάμεσα στους φθονερούς και τους πτωχούς. Αναγνωρίζω τον αστό όχι από το κουστούμι του και το κοινωνικό του επίπεδο, αλλά από το επίπεδο των σκέψεων του […] Ο αστός μισεί εκείνο που γίνεται δωρεάν, που είναι αφιλοκερδές. Μισεί καθετί που δεν έχει το ανάστημα να καταλάβει». Με δύο λόγια, η «μπουρζουαζία» είναι κάτι σαν την πανούκλα, είναι μια επιδημία που μπορεί κανείς να την κολλήσει οπουδήποτε, που μπορεί να μεταδοθεί σε οποιονδήποτε, και που κατά τα φαινόμενα δεν γιατρεύεται ποτέ. […]

Η αστική τάξη βρέθηκε στην κορυφή επειδή όλοι όσοι βρίσκονταν πιο πάνω είχαν παραιτηθεί από τις υψηλές τους λειτουργίες. Ο κλήρος δεν μπόρεσε να διατηρήσει την προτεραιότητα του πνευματικού και την προτεραιότητα του στοχασμού. Οι ευγενείς είχαν στην ολότητα τους παραιτηθεί από τον υπέρτατο κανόνα της τιμής και της σωτηρίας της πατρίδας. Έτσι, η αστική τάξη, που δεν ήταν παρά μεσαία τάξη, που δεν είχε ποτέ άλλη λειτουργία παρά να τηρεί τους κανόνες της ανταλλαγής και του σωστού μέτρου, κανόνες λογικής και με κανένα τρόπο υψηλούς ή ακραίους, βρέθηκε στην πρώτη σειρά, ενώ από γενετής της δεν ήταν φτιαγμένη ούτε για το υπέρτατο ούτε για την κορυφή. Οι κανόνες της και η αρετή της δεν προορίζονταν παρά για τα μεσοπρόθεσμα, και ξαφνικά έπεφτε απάνω της όλη η ευθύνη για τα μακροπρόθεσμα και τις ύστατες σκοπιμότητες. Δεν μπορούσε παρά να τα βγάλει πέρα πολύ άσχημα, και πραγματικά τα έβγαλε πέρα πολύ άσχημα. […] Όταν το μεσαίο αναπληρώνει τις μεγάλες σκοπιμότητες, μπορεί κανείς να πει πως υπάρχει πλήρης κοινωνική ανισορροπία, γιατί μια κοινωνία δεν βρίσκεται σε ισορροπία και πρόοδο όταν την τραβούν μπροστά υπέρτατες σκοπιμότητες. Δεν μπορεί κανείς να ζητάει πολλά από τους μέτριους, γιατί τότε τους υποβάλλει σε μεγάλη ένταση, «φορτσάρει» τον μηχανισμό της, και τελικά τους εξασθενεί στο έπακρο. Η αστική τάξη συμπεριφερόταν σίγουρα καλύτερα στο εσωτερικό του φεουδαρχικού συστήματος […] Η αστική τάξη καταστράφηκε επειδή βγήκε από το ρόλο της μεσαίας τάξης […]

Ποια είναι λοιπόν αυτή η Εποχή που σβήνει; Είναι η Αστική Εποχή, που διαρκεί εδώ και 6-7 αιώνες και κοντεύει να ξεψυχήσει, όπως πριν απ’ αυτήν ξεψύχησε η Φεουδαρχική Εποχή, που κακώς την ονομάζουμε Μεσαίωνα, γιατί εκείνη η εποχή δεν είχε τίποτε το μεσαίο, ήταν η Εποχή της ιεραρχίας, του ξεπεράσματος του ατόμου, της πίστης και των υπερβολών στη συμπεριφορά. Κι όμως πέθανε. […] το μόνο που ζητάω είναι να μην ταφεί, μέσα στη βιασύνη της τελευταίας φτυαριάς, μαζί με τους νεκρούς, στον κοινό λάκκο της Ιστορίας, ένα ζωντανό παιδί […]

Αυτό το παιδί, είναι ο καπιταλισμός. […]

D. L. Bruckberger, Ο καπιταλισμός

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ, 1985, σελ. 51-60)