Στωικισμός: πως μαθαίνουμε να μη νοιαζόμαστε

«Φιλοσοφώ» κάτι σημαίνει αποδέχομαι αυτό που δεν μπορώ να αλλάξω. Τι συμβαίνει με την αναπόφευκτη διαδικασία της γήρανσης και τη βραχύτητα του βίου; Πως πρέπει να νιώθετε για τα γνωρίσματα της ανθρώπινης κατάστασης; Το ίδιο;

Όταν οι άνθρωποι λένε ότι «φιλοσοφούν» αυτό που τους συμβαίνει, χρησιμοποιούν τη λέξη με τον τρόπο των Στωικών. Η λέξη «Στωικός» προέρχεται από τη Στοά, μια ζωγραφιστή σκεπαστή είσοδο στην Αθήνα όπου συναντιόταν αυτοί οι φιλόσοφοι. Ένας από τους πρώτους ήταν ο Ζήνων ο Κιτιεύς (334-262 π. Χ.). Οι πρώτοι Έλληνες Στωικοί είχαν απόψεις για μια ευρεία γκάμα φιλοσοφικών προβλημάτων, όπως για την πραγματικότητα, τη λογική και την ηθική. Αλλά ήταν διάσημοι κυρίως για τις απόψεις τους περί του ψυχικού ελέγχου. Η βασική τους ιδέα ότι πρέπει να μας απασχολούν μόνο τα πράγματα που μπορούμε να αλλάξουμε. Δεν πρέπει να συγχυζόμαστε για τίποτε άλλο. Όπως οι Σκεπτικοί, οι Στωικοί, απέβλεπαν στην ήρεμη ψυχική διάθεση. Ένας Στωικός, ακόμα κι όταν αντιμετώπιζε τραγικά γεγονότα, όπως τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, έπρεπε να παραμείνει ασυγκίνητος. Τη στάση μας απέναντι σε ότι συμβαίνει μπορούμε να την ελέγχουμε, ακόμα και αν αυτό που συμβαίνει είναι συχνά πέραν του ελέγχου μας. 

Στην καρδιά του στωικισμού υπάρχει η ιδέα ότι είμαστε υπεύθυνοι για ότι νιώθουμε και σκεφτόμαστε. Μπορούμε να επιλέγουμε πως θα ανταποκριθούμε στην τύχη και στην ατυχία. Κάποιοι βλέπουν τα συναισθήματα τους σαν τον καιρό. Οι Στωικοί, απεναντίας, πίστευαν ότι αυτό που νιώθουμε για μια κατάσταση ή ένα γεγονός είναι ζήτημα επιλογής. Τα συναισθήματα δεν μας συμβαίνουν έτσι απλά. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να οργιζόμαστε όταν κάποιος μας εξαπατά. Οι Στωικοί πίστευαν πως τα συναισθήματα θολώνουν τη λογική και καταστρέφουν την κρίση. Δεν πρέπει απλώς να τα ελέγχουμε, αλλά όποτε είναι δυνατόν να τα αφαιρούμε εντελώς.

Ο Επίκτητος (55-135 μ. Χ.), ένας από τους διασημότερου όψιμους Στωικούς, ήταν αρχικά σκλάβος. Είχε περάσει πολλές δυσκολίες […] – κούτσαινε ως αποτέλεσμα ενός άγριου ξυλοδαρμού. Όταν δήλωνε ότι ο νους μπορεί να παραμείνει ελεύθερος ενώ το σώμα είναι σκλαβωμένο, βασιζόταν στη δική του εμπειρία. Η διδασκαλία του […] συνοψιζόταν στο εξής: «Οι σκέψεις μας εξαρτώνται από μας». […]

Αυτή η σκληρή φιλοσοφία εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα, αλλά άκμασε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Δύο σπουδαίοι συγγραφείς που διέδωσαν τη στωική διδασκαλία ήταν ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων (106-43 π. Χ.) και ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (1 π. Χ. - 65 μ. Χ.). Η βραχύτητα του βίου και η αναπόδραστη γήρανση ήταν θέματα που τους ενδιέφεραν ιδιαίτερα. Αναγνώριζαν ότι η γήρανση είναι μια φυσική διαδικασία και δεν προσπάθησαν να αλλάξουν αυτό που δεν μπορούσαν να αλλάξουν. Συγχρόνως βέβαια πίστευαν ότι πρέπει να κάνουμε ότι καλύτερο μπορούμε στο σύντομο διάστημα που ζούμε. 

Ο Κικέρων ήταν τρομερά πολυάσχολος: ήταν νομομαθής και πολιτικός, καθώς και φιλόσοφος. Στο βιβλίο του Περί γήρατος εντόπισε τέσσερα βασικά προβλήματα όσον αφορά τη γήρανση: η εργασία γίνεται δυσκολότερη, το σώμα πιο αδύναμο, η χαρά από τις σωματικές ηδονές χάνεται, ο θάνατος πλησιάζει. […] Ο Κικέρων θεωρούσε πως αφενός πρέπει να αποδεχτούμε τη φυσική διαδικασία της γήρανσης, αφετέρου να αναγνωρίσουμε ότι η στάση μας απέναντι σ’ αυτή τη διαδικασία δε χρειάζεται να είναι απαισιόδοξη.

Ο Σενέκας, ένας άλλος σπουδαίος εκλαϊκευτής των στωικών αντιλήψεων, ακολούθησε μια παρόμοια γραμμή όταν έγραφε για την βραχύτητα του βίου. Σπάνια ακούμε ανθρώπους να παραπονούνται ότι η ζωή είναι μεγάλη. Οι περισσότεροι λένε ότι είναι πολύ σύντομη. Υπάρχουν τόσα να κάνουν και τόσο λίγος χρόνος να τα κάνουν. Με τα λόγια του Ιπποκράτη: «Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή». Οι ηλικιωμένοι που βλέπουν τον θάνατο να πλησιάζει εύχονται να ζήσουν μερικά χρόνια ακόμα ώστε να πετύχουν όσα πραγματικά ήθελαν στη ζωή τους. Αλλά συχνά είναι πολύ αργά και θλίβονται για όσα θα μπορούσαν να είχαν γίνει. Η φύση είναι σκληρή από αυτή την άποψη. Ενώ πλησιάζουμε την ευτυχία, πεθαίνουμε.   

Ο Σενέκας δε συμφωνούσε με αυτή την άποψη. […] το πρόβλημα, κατά τη γνώμη του, δεν ήταν ότι ο βίος είναι βραχύς, αλλά ότι οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν άσχημα το χρόνο τους. Και πάλι, μεγαλύτερη σημασία έχει η στάση μας […] Δεν πρέπει να θυμώνουμε που ο βίος είναι βραχύς, αλλά απεναντίας να κάνουμε όσα περισσότερα μπορούμε. […]

Μια καλή ζωή έχει το πλεονέκτημα ότι στα γηρατειά δε φοβάται κανείς τις αναμνήσεις του. […] Ο Σενέκας ωθούσε τους αναγνώστες του να απομακρύνονται από το πλήθος και να μην κρύβονται από τον εαυτό τους παριστάνοντας τους πολυάσχολους. […] Ο πιο γόνιμος τρόπος ύπαρξης, δήλωνε ο Σενέκας, ήταν η μελέτη της φιλοσοφίας. Αυτός ήταν ένας τρόπος να ζει κανείς αληθινά.

Ο βίος του Σενέκα του πρόσφερε πολλές ευκαιρίες να ασκεί όσα διακήρυττε. […] Ο Νέρων κατηγόρησε τον Σενέκα ότι συμμετείχε σε μια συνομωσία για να τον δολοφονήσουν. […] Έτσι, ο Σενέκας αυτοκτόνησε και, μένοντας πιστός στον στωικισμό του, υπήρξε γαλήνιος ως το τέλος.

Μπορούμε να σκεφτόμαστε τη βασική διδασκαλία των Στωικών ως ένα είδος ψυχοθεραπείας, ως μια σειρά από ψυχολογικές τεχνικές που θα γαληνέψουν τη ζωή μας. Αποτινάξετε τα οχληρά συναισθήματα που θολώνουν τη σκέψη σας και όλα θα γίνουν πιο ξεκάθαρα. […] Η κατάσταση της αταραξίας, την οποία προέκριναν οι Στωικοί, μπορεί να μειώσει τη δυστυχία ενόψει γεγονότων που δεν ελέγχουμε. Όμως το τίμημα είναι ότι γινόμαστε πιο ψυχροί, πιο άκαρδοι και ίσως λιγότερο ανθρώπινοι. […]

Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2012, σελ. 42-48)