Τι είναι η φιλία;

Η έλξη ανάμεσα στα όντα και η ανάδειξη δεσμών επιλογής προκαλούσαν πάντα ευφορία στους εταίρους και ενδιαφέρον, κάποτε και φθόνο, στους παρισταμένους. Οι κυρίαρχες λέξεις σε αυτό το πεδίο είναι ποικίλες: συνάφεια, συμπάθεια, συναίσθημα, φιλία, έρωτας, στοργή, ευμένεια, οικειότητα, κοινότητα και άλλες. […]

Φιλία και συνάφεια. – Η περισσότερο εμπεριεκτική έννοια και διαδικασία φαίνεται πως είναι εκείνη της «συνάφειας». Ο παλαιός αυτός όρος, αρχικά σε χρήση στους αλχημιστές, κατόπιν στη λογοτεχνία, υποδηλώνει την εγγύτητα, την ομοιότητα, την αυθόρμητη έλξη. Η συνάφεια ενέχει πάντα ένα βίωμα ικανοποίησης για τους εταίρους, που κυμαίνεται από τις αμοιβαίες συμπάθειες που γεννιούνται κατά τις συναντήσεις έως τους δεσμούς φιλίας ή αγάπης που ενώνουν στενά δύο (κάποτε και περισσότερα) πρόσωπα. […] Όμως αποκλείονται από το πεδίο της οι τρόποι σύνδεσης χωρίς επιλογή, όπως η περίπτωση οικογενειακών ή συντεχνιακών δεσμών (ακόμη και αν στους κόλπους τους οι συνάφειες θα μπορούσαν να παίξουν ρόλο), ενώ αποκλείονται και οι επιλεγμένες αλλά χωρίς σύνδεσμο σχέσεις, οι καθαρές σχέσεις συμφέροντος και χρησιμοποίησης του άλλου.

Η συνάφεια διακρίνεται επίσης από την απλή προτίμηση που μπορεί να παραμείνει μονόπλευρη ή φευγαλέα. Αντίθετα, ενέχει διαδικασίες ταύτισης και εξιδανίκευσης γιατί είναι ενεργές στο πλαίσιο της φιλίας.

Φιλία και έρωτας, στοργή. – Γραπτά και μαρτυρίες αναδεικνύουν δύο φανερές διαφορές αλλά και πολλά κοινά σημεία:

§     Κατ’ αρχάς το σεξουαλικό ορμέφυτο, που κινητοποιεί την επιθυμία και τον ερωτικό εναγκαλισμό. Ας σημειωθεί πάντως πως υπάρχει μεταξύ φίλων κάποια σωματική συμβατότητα και συμπάθεια: η όψη και η φωνή του φίλου μας είναι αγαπητές, διατηρούμε ευλαβικά τις φωτογραφίες που είμαστε μαζί και κάποια συμβολικά δώρα.

§    Στη συνέχεια, μια κατάσταση γοητείας που αναστατώνει. Ο έρωτας όταν γεννιέται κατακλύζει όλο το πεδίο της ύπαρξης, τείνει να αποκλείσει ή να συρρικνώσει τις άλλες μορφές σχέσης και δραστηριότητας. Η φιλία αποδέχεται κάποιο μοίρασμα, μια σχετική πολλαπλότητα. Παραμένει όμως εκτεθειμένη σε κρίσεις σε περίπτωση σοβαρής ασυμφωνίας, ακόμη στη ζήλια εκείνου που φοβάται πως μετράει λιγότερο από κάποιον άλλο για τον καλύτερο του φίλο.

Όπως ο έρωτας, έτσι και η φιλία μπορεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αναβλύσει αρχικά σαν κεραυνοβόλο βίωμα συνοδευόμενο από ιδέες προκαθορισμού. […]

Τέλος, ενώ ο έρωτας μπορεί να είναι μονόπλευρος, άρα πηγή δυστυχίας αν επιμένει, η φιλία εμφανίζεται μόνο ως αμοιβαιότητα. Ξεθωριάζει όταν μια πολύ σκληρή απογοήτευση έρθει και ραγίσει τη δυάδα. 

Ένα ρευστό αίσθημα, περίπου ενδιάμεσο μεταξύ έρωτα και φιλίας, θα μπορούσε να είναι η στοργή, […] αίσθημα κοντινό του συναισθηματικοί δεσίματος.

Φιλία και συμπάθεια. – Αυτός ο όρος με τρέχουσα χρήση δεν εμφανίζεται καν σε όλα τα λεξικά ψυχολογίας. Εν τούτοις, το αίσθημα που υποδεικνύεται προηγείται του σχηματισμού της φιλίας, υπό την προϋπόθεση ότι είναι αμοιβαίο και συντηρείται από ένα αρκετά σταθερό πλαίσιο συνκείμενων καταστάσεων. Μια συμπάθεια αναπτύσσεται στη διάρκεια ενός ταξιδιού, μιας κοινά εκτελούμενης εργασίας, ενός πρόσκαιρου παιχνιδιού. Η εντύπωση της τείνει να σβήσει, αφήνοντας κάποτε πίσω της νοσταλγία. Από τη στιγμή που αποκτά διάρκεια, η συμπάθεια οδηγεί σε αυτό που ονομαζόταν από την αρχαιότητα ευμένεια. Ορισμένοι επιφανείς συγγραφείς αποδίδουν στη συμπάθεια μείζονα ρόλο και τη σχέση προς το άλλο, ήδη από την πρώιμη παιδική ηλικία, αντιπαραβάλλοντας τη με τη ζήλια και την απόρριψη. […]

Φιλία και συντροφικότητα. – Τα δύο είδη σχέσεων διακρίνονται σαφώς στα περισσότερα κείμενα και στις περισσότερες απαντήσεις που έδωσαν οι έρευνες. Η διαφορά αφορά ταυτόχρονα την ένταση του δεσμού, τον στενού του χαρακτήρα, τη διάρκεια του την πολυσημία του. Η συντροφικότητα αναπτύσσεται συχνότερα στους χώρους εργασίας, στους χώρους ελεύθερων δραστηριοτήτων, μέσα από καθημερινές επαφές ή ακόμη και μέσα από τη στράτευση σε κοινούς αγώνες. Η μία μορφή σχέσης μπορεί εξάλλου να οδηγήσει στην άλλη, αλλά δεν λειτουργεί και αντίστροφα. […]

Φιλία και κοινότητα. – Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινότητας είναι πολύ πλατιά, όπως γράφει ο Ζ. Ντιμπόστ: «Αυτή η λέξη καταδεικνύει ένα σύνολο του οποίου όλα τα στοιχεία συνδέονται μέσω αυτού που τους είναι κοινό». Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Φ. Τένις, καταδεικνύει επίσης μια μορφή συλλογικής ζωής προγενέστερη της τεχνοκρατικής και ατομικιστικής κοινωνίας μας και σύμφωνα με τον Γκ. Γκούρβιτς, μια μορφή κοινωνικότητας μεταξύ του βιώματος μαζικότητας και του βιώματος μέθεξης. Συνυπάρχουν πολλοί άλλοι ορισμοί. […]

Φιλία και σεξουαλικότητα. – Η διαπλοκή των αισθημάτων, των πρακτικών και του δομημένου λόγου μέσα στα γραπτά τεκμήρια και στις μαρτυρίες όλων των εποχών καθιστά παρακινδυνευμένη την αξιολόγηση της αντίστοιχης συμμετοχής κάθε διάστασης ή του ενδεχόμενου συνδυασμού τους. Ενώ μεταξύ ανδρών και γυναικών ο ερωτισμός εύλογα συσχετίζεται με αγάπη και στοργή, μήπως οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις παραμένουν πιο πολύπλοκες από αυτή την άποψη; Σήμερα φαίνεται να έχει αμβλυνθεί σε μεγάλο βαθμό το ταμπού και δεν μπορεί να αγνοηθεί ο ρόλος που μπορεί να παίζει η φιλία σε αυτό τον τύπο σχέσης. Αυτό συναντάται στα κείμενα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας έως και σε κάποια αποσπάσματα των μεσαιωνικών επών, και, στη συνέχεια, από την Αναγέννηση έως τον 18^ο αιώνα πέρα από τα απολογητικά γραπτά μιας ανεπίσημης φιλολογίας.

Αυτή η προβληματική πάνω στη σεξουαλικότητα και τον ερωτισμό που σπάνια προσεγγίζεται χωρίς προκατάληψη (θετική ή αρνητική) […] Είναι γεμάτη σημασία μια φράση, λιγότερο μνημονευμένη από άλλες, που διαβάζει κανείς στον Μοντέν. Αφού έχει χαρακτηρίσει τη φιλία (μεταξύ ανδρών) ως «πνευματική απόλαυση» και αφού έχει αρνηθεί κατηγορηματικά στις γυναίκες την ικανότητα να «υποστηρίζουν τον εναγκαλισμό ενός τόσο πυκνού και μακροχρόνιου δεσμού», γράφει:

«Και βέβαια, χωρίς ετούτο, αν μπορούσε να στηθεί μια τέτοια συνεύρεση ελεύθερη και ηθελημένη, όπου όχι μόνο οι ψυχές θα είχαν την ολοκληρωτική απόλαυση, αλλά ακόμη όπου τα σώματα θα συμμετείχαν στη συνένωση, όπου ο άνθρωπος θα ήταν ολόκληρος δεσμευμένος, είναι βέβαιο πως η φιλία θα ήταν πιο πλήρης, πιο γεμάτη» (Δοκίμια, βιβλίο 1, κεφ. 28).

Μετά από αυτήν τη διαφορική προσέγγιση, είναι δυνατό να διαπιστωθεί ένας εξειδικευμένος ορισμός:

Η φιλία αντιστοιχεί σε ένα δεσμό ευμένειας και εσωτερικότητας μεταξύ δύο (ή πολλών) προσώπων, που δεν θεμελιώνεται ούτε πάνω στη συγγένεια ούτε πάνω στη σεξουαλική έλξη ούτε πάνω στο συμφέρον ή στις κοινωνικές συμβατότητες, έστω κι αν αναγνωρίζεται μια πιθανή παρεμβολή, με την ευρεία έννοια, αυτών των συσχετιζόμενων παραγόντων.

Jean Maisonneuve, Η ψυχολογία της φιλίας

(ΤΟ ΒΗΜΑγνώση, 2007, ΣΕΛ. 6-15)