Η επικούρεια θεραπεία

Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος (341-270 π. Χ) υποστήριζε ότι ο φόβος του θανάτου είναι χάσιμο χρόνου και βασίζεται σε κακή λογική. Είναι μια ψυχική διάθεση την οποία πρέπει να ξεπεράσουμε […]

Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο. Πέρασε τον περισσότερο χρόνο της ζωής του στην Αθήνα, όπου έγινε μια θρυλική μορφή προσελκύοντας πολλούς μαθητές οι οποίοι ζούσαν μαζί του σε μια κοινότητα. Αυτή περιλάμβανε επίσης γυναίκες και σκλάβους –κάτι σπάνιο για την αρχαία Αθήνα. […] Διεύθυνε τη φιλοσοφική του σχολή σε ένα σπίτι με κήπο, γι αυτό και έμεινε γνωστό ως ο κήπος. […] Ήταν σημαντικό για όσους τον ακολουθούσαν να εφαρμόζουν στην πράξη τη φιλοσοφία του, όχι απλώς να τη μαθαίνουν. 

Για τον Επίκουρο, το μυστικό της ζωής, είναι να καταλάβουμε ότι αναζητούμε ηδονή και, ακόμα πιο σημαντικό, ότι αποφεύγουμε την οδύνη όποτε μπορούμε. Αυτά μας παρακινούν […] Ο καλύτερος τρόπος να ζείτε, συνεπώς, είναι ο εξής: να έχετε έναν απλούστατο τρόπο ζωής, να είστε καλοί με τους γύρω σας και να περιστοιχίζεστε από φίλους. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορείτε να ικανοποιείτε τις περισσότερες επιθυμίες σας. Δε θα θέλετε κάτι που δε θα μπορείτε να το αποκτήσετε. […] Είναι πολύ καλύτερο να ζείτε απλά. Αν οι επιθυμίες σας είναι απλές, ικανοποιούνται εύκολα, συνεπώς έχετε τον χρόνο και την ενέργεια να απολαμβάνεται τα πράγματα που έχουν σημασία. Αυτή ήταν η συνταγή του Επίκουρου για την ευτυχία και έχει πολύ νόημα.

Αυτή η διδασκαλία ήταν μια μορφή θεραπείας. Στόχος του Επίκουρου ήταν να θεραπεύσει τους μαθητές του από την ψυχική οδύνη και να τους δείξει πως ο σωματικός πόνος γίνεται ανεκτός όταν θυμόμαστε περασμένες ηδονές. Επισήμαινε πως οι ηδονές είναι ευχάριστες την εκάστοτε στιγμή, αλλά είναι επίσης ευχάριστες όταν τις θυμόμαστε μετά, συνεπώς μας ωφελούν και μακροπρόθεσμα. Καθώς πέθαινε και βρισκόταν σε επώδυνη κατάσταση έγραψε σε ένα φίλο του για το πώς κατόρθωσε να αποστασιοποιηθεί από την αρρώστια του ενθυμούμενος τη χαρά από τις παλαιότερες συζητήσεις τους.

Όλα αυτά διαφέρουν από τη σημερινή σημασία της λέξης «επικούρειος». Σημαίνει σχεδόν το αντίθετο. Ένας «επικούρειος» άνθρωπος αρέσκεται σε καλό φαγητό, ενδίδει στην πολυτέλεια και την αισθησιακή ηδονή. Τα γούστα του Επίκουρου ήταν πολύ πιο απλά. Δίδασκε την ανάγκη να είναι κανείς μετριοπαθής: όποιος παραδίδεται σε άπληστες ορέξεις απλώς δημιουργεί όλο και περισσότερες επιθυμίες, οπότε στο τέλος προκαλεί την ψυχική αγωνία του ανεκπλήρωτου πόθου. Μια τέτοια ζωή αέναης επιθυμίας πρέπει να αποφεύγεται. Αυτός και οι οπαδοί του ζούσαν με ψωμί και νερό […] Παρά ταύτα, οι εχθροί του υποστήριζαν ότι στην κοινότητα του Κήπου οι Επικούρειοι έτρωγαν, έπιναν, και έκαναν σεξ σε ένα ατελείωτο όργιο. Έτσι προέκυψε η νεότερη σημασία της λέξης «επικούρειος» […]   

Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Επίκουρος, έγραψε κάπου τριακόσια βιβλία σε πάπυρο αν και κανένα δεν έχει σωθεί. Ότι γνωρίζουμε για αυτόν προέρχεται κυρίως από σημειώσεις των οπαδών του. […] Μια άλλη σημαντική πηγή πληροφοριών για τη διδασκαλία του Επίκουρου είναι το μακροσκελές ποίημα Για τη φύση των πραγμάτων του Ρωμαίου φιλόσοφου-ποιητή Λουκρήτιου. Αυτό το ποίημα, που το συνέθεσε ο Λουκρήτιος πάνω από διακόσια χρόνια μετά το θάνατο του Επίκουρου, συνοψίζει τις βασικές διδασκαλίες της σχολής του.

Ας επανέλθουμε λοιπόν στο ερώτημα του Επίκουρου: γιατί δεν πρέπει να φοβάστε τον θάνατο; Ένας λόγος είναι ότι δεν τον βιώνετε. Ο θάνατος σας δεν θα είναι κάτι που θα συμβεί σ’ εσάς. Όταν συμβεί δε θα είστε εκεί. Ο φιλόσοφος του 20^ου αιώνα Λούντβιχ Βιτγκενστάιν έγραψε κάτι παρόμοιο στο Tractatus Logico-Philosophicus: «Ο θάνατος δεν είναι ένα γεγονός στη ζωή». Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, τα γεγονότα είναι πράγματα που βιώνουμε, αλλά ο ίδιος ο θάνατός μας είναι μια αφαίρεση της πιθανότητας της εμπειρίας, όχι κάτι επιπλέον το οποίο θα μπορούσαμε να συνειδητοποιήσουμε και κάπως να βιώσουμε. 

Όταν φανταζόμαστε τον ίδιο μας τον θάνατο, υποστήριζε ο Επίκουρος, οι περισσότεροι κάνουμε το λάθος να σκεφτόμαστε πως θα έχει απομείνει κάτι από μας το οποίο θα νιώθει ότι θα έχει συμβεί στο νεκρό σώμα. Αλλά έτσι παρανοούμε αυτό που είμαστε. Είμαστε δεμένοι στο συγκεκριμένο σώμα μας, τη σάρκα και τα οστά μας. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, αποτελούμαστε από άτομα (αν και με αυτό τον όρο εννοούσε κάτι διαφορετικό απ’ ότι εννοούν οι νεότεροι επιστήμονες). Μόλις αυτά τα άτομα διαλυθούν με τον θάνατο, δεν υπάρχουνε πια ως πρόσωπο με τη δυνατότητα της συνείδησης. Ακόμα και αν κάποιος κατόρθωνε να επανασυνδέσει όλα τα κομμάτια αργότερα και να εμφυσήσει ζωή στο ανασυγκροτημένο σώμα, αυτό δε θα είχε καμιά σχέση μ’ εμένα. Το νέο έμβιο σώμα δεν θα ήμουν εγώ, παρ’ ότι θα έμοιαζε μ’ εμένα. Δε θα ένιωθα τους πόνους του, επειδή, μόλις το σώμα πάψει να λειτουργεί, τίποτα δεν μπορεί να το επαναφέρει στη ζωή. Η αλυσίδα της ταυτότητας θα έχει σπάσει. 

Ο Επίκουρος πίστευε πως μπορούσε να θεραπεύσει τους οπαδούς του από το φόβο του θανάτου και με το να επισημαίνει τη διαφορά ανάμεσα σε όσα νιώθουμε για το μέλλον και με όσα νιώθουμε για το παρελθόν. Νοιαζόμαστε για το ένα μα όχι για το άλλο. Σκεφτείτε το χρόνο προτού γεννηθείτε, όλο αυτό το χρόνο όπου δεν υπήρχατε. Όχι μόνο τις εβδομάδες που βρισκόμασταν στη μήτρα της μητέρας σας και θα μπορούσατε να είχατε γεννηθεί πρόωρα, ή ακόμα το σημείο προτού οι γονείς σας σας συλλάβουν και ήσασταν απλώς μια πιθανότητα για αυτούς, αλλά τα δισεκατομμύρια χρόνια προτού γεννηθείτε. Συνήθως δεν ανησυχούμε επειδή δεν υπήρχαμε όλες αυτές τις χιλιετίες πριν από τη γέννησή μας. Γιατί να νοιάζεται κάποιος για όλο αυτό το χρόνο όπου δεν υπήρχε; Αν όμως αυτό ισχύει, γιατί να νοιαζόμαστε τόσο πολύ για όλους τους αιώνες της μη ύπαρξης μας μετά θάνατον; Η σκέψη μας είναι ασύμμετρη. Έχουμε την προκατάληψη να ανησυχούμε για το χρόνο μετά το θάνατό μας παρά για το χρόνο πριν από τη γέννησή μας. Ο Επίκουρος το θεωρούσε λάθος. Μόλις το καταλάβετε, θα αρχίσετε να σκέφτεστε τον χρόνο μετά το θάνατό σας όπως σκέπτεστε τον πρότερο χρόνο. Τότε δε θα νοιάζεστε τόσο πολύ.

Κάποιοι άνθρωποι ανησυχούν πολύ πως θα τιμωρηθούν, μετά θάνατον. Ο Επίκουρος απέρριπτε και αυτή την ανησυχία. Οι θεοί δεν ενδιαφέρονται πραγματικά για τη δημιουργία τους, έλεγε με σιγουριά στους οπαδούς του. Υπάρχουν ανεξάρτητα από μας και δεν εμπλέκονται σε όσα γίνονται στον κόσμο. Έτσι θα είστε μια χαρά. Αυτή είναι η θεραπεία του, ο συνδυασμός αυτός των επιχειρημάτων. Ο Επίκουρος συνόψισε τη φιλοσοφία του στην επιτύμβια επιγραφή του:

«Δεν ήμουν. Ήμουν. Δε με νοιάζει».

Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2012, σελ. 35-41)