Η διαφορά στις πολιτικές αντιλήψεις του αρχαίου και του νεώτερου κόσμου

Στον πραγματικό ατομικιστικό φιλελευθερισμό, το κεντρικό πρόσωπο είναι το άτομο-ιδιοκτήτης του εαυτού του, φορέας αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων, το οποίο συναινεί υπό ορισμένες συνθήκες να εκχωρήσει προσωρινά ένα μέρος τους χάρη της σύστασης εύτακτης κοινωνίας, διότι βρίσκει σε αυτή πλεονεκτήματα, αλλά διατηρεί συγχρόνως τη δυνατότητα να αποσύρει ενδεχομένως τη συναίνεσή του.

Για να επανέλθουμε σε αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει, τη σχέση με τον αρχαίο κόσμο, βρίσκουμε ήδη το 1767 στο Essay on the History of Civil Society του Ferguson, δασκάλου του Adam Smith, έναν πρώιμο προσδιορισμό της διαφοράς ανάμεσα στους πολιτικές αντιλήψεις του αρχαίου και του νεότερου κόσμου· στους Αρχαίους το κράτος διατηρούσε όλα τα δικαιώματα που δεν είχαν παραχωρηθεί ρητά στα άτομα, στους Νεώτερους το άτομο κατέχει όλα τα δικαιώματα εκτός από αυτά τα παραιτήθηκε ρητά υπέρ του κράτους.

Αυτό αποτελεί επίσης το κεντρικό θέμα στο έργο του Benjamin Constant, του μεγάλου ιδεολόγου του φιλελευθερισμού στη Γαλλία, […] Κατ’ αυτόν οι Αρχαίοι δεν γνωρίζουν πραγματικά τι είναι το άτομο, δεν γνωρίζουν τι είναι τα ατομικά δικαιώματα. […] Παραμένει γεγονός ότι για τον Constant υπάρχει στους Αρχαίους «ολοσχερής υποτέλεια του ατόμου στην εξουσία του συνόλου», ότι δεν εκχωρείται τίποτα στην ατομική ανεξαρτησία, όσο δε για τα ατομικά δικαιώματα, αγνοείται ακόμη και αυτή η έννοιά τους. Ο Constant παραθέτει εξάλλου αυτή τη χαρακτηριστική και, αν τη σκεφτεί κανείς καλά, εντελώς εκπληκτική φράση: «Σκοπός των Αρχαίων ήταν η κατανομή της κοινωνικής εξουσίας σε όλους τους πολίτες της ίδιας πατρίδας. Εκεί εστιαζόταν αυτό που ονόμαζαν ελευθερία. Ο σκοπός των Νεότερων είναι η διασφάλιση των ιδιωτικών απολαύσεων, και αποκαλούν ελευθερία τις προσφερόμενες από τους θεσμούς εγγυήσεις αυτών των απολαύσεων».

Ο σκοπός αυτός είναι εδώ σαφώς αντίθετος σε κάθε αντίληψη της κοινωνίας, όπου η κοινωνική ζωή θα μπορούσε να έχει έναν άλλο στόχο, και το θέμα της «εγγύησης των ατομικών απολαύσεων» επανέρχεται αδιάκοπα για να χαρακτηρίσει, ή μάλλον να δικαιολογήσει, την πολιτική ελευθερία στους νεότερους χρόνους. […] Η θέση αυτή καθιερώθηκε –πρόσκαιρα βέβαια- με το εξίσου περίφημο έργο του Fustel de Coulanges. […] Η κεντρική θέση του Fustel είναι ότι στην αρχαία πόλη το άτομο είναι εντελώς υποταγμένο στη κοινότητα, «πειθήνιο καθόλα και χωρίς καμία επιφύλαξη στην πόλη»· οι πολιτικοί θεσμοί της πόλης δεν θα μπορούσαν επομένως να αποτελέσουν πρότυπο, το αντίθετο μάλιστα. Σε όλη αυτή τη συζήτηση εξάλλου, ο Fustel μιλά διαρκώς για ισχύ, για παντοδυναμία του κράτους – ωστόσο με έχετε ακούσει να λέω και να επαναλαμβάνω ότι η πόλις δεν αποτελεί Κράτος με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Δεν θα επιμείνω επ’ αυτού, θα επανέλθουμε όταν εξετάσουμε τα θεμελιώδη ζητήματα, ιδιαίτερα όταν θα μιλήσουμε για τον «Επιτάφιο» του Περικλή στον Θουκυδίδη.

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα II. Η Πόλις και οι νόμοι

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 2008, σελ. 53-57)