Η χωρο-συναισθηματική μέθοδος ερμηνείας των ονείρων

Το αρχικό συμβάν

Η χωρο-συναισθηματική μέθοδος ερμηνείας των ονείρων βασίζεται σε κάποιες κοινές χωρικές σχέσεις που παρατηρούνται στην εγρήγορση και το όνειρο, αλλά κάνει και ένα σημαντικό βήμα παραπέρα. Σύμφωνα με τη μέθοδο, για να συμβεί το όνειρο, πρέπει πρώτα και απαραίτητα να λάβει χώρα ένα συγκεκριμένο πραγματικό αρχικό συμβάν κατά την εγρήγορση αμέσως πριν από το όνειρο (συνήθως την προηγούμενη μέρα). Αυτό το πολύ πρόσφατο πραγματικό αρχικό συμβάν είναι που κατά κάποιον παράξενο τρόπο ξανασυμβαίνει στο όνειρο, στο χώρο (και το χρόνο) της φαντασίας.

Το πρώτο συμβάν

Το «παράξενο» είναι ότι στο όνειρο δεν βλέπουμε καθόλου αυτό το αρχικό συμβάν, γιατί σε πρώτο πλάνο φαίνεται ένα παλαιότερο συμβάν, όμοιο με το αρχικό συμβάν σημείο προς σημείο. Στο όνειρο φανερές είναι μόνο οι εικόνες/παραστάσεις από αυτό το άλλο συμβάν, που έλαβε χώρα πριν από το αρχικό συμβάν και πριν από το όνειρο. Γι’ αυτό και το ονομάσαμε πρότερο συμβάν (Παράδειγμα 1).  

Κρυφά και φανερά

Αυτές τις παλαιότερες εικόνες από τη μνήμη (ξανά) βλέπουμε στο όνειρο και αυτές μόνο θυμόμαστε, όταν την άλλη μέρα ξυπνήσουμε και θυμηθούμε το όνειρο. Όμως, «από πίσω τους» είναι κρυμμένο σημείο προς σημείο, αθέατο και το αρχικό συμβάν της προηγούμενης μόλις μέρας, το οποίο αποτελεί το πραγματικό ενδιαφέρον του ονείρου. Όσο παράξενο και αν ακούγεται είναι σαν το αρχικό συμβάν να δίνει τα χωρικά σημεία (ίχνη) πάνω στα οποία θα ανακληθεί από τη μνήμη και θα (ξανα)συμβεί φανερά ως όνειρο το παρόμοιο πρότερο συμβάν. Γι’ αυτό παρατηρούμε στο όνειρο ίδιες χωρικές σχέσεις με το αρχικό συμβάν, αν και δε βλέπουμε ακριβώς την ίδια τελική εικόνα (σκυλί – ζώο), αλλά κάποια παρόμοια (λεοπάρδαλη – ζώο).

Τα πολλά πρότερα συμβάντα

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι, για να αναβιώσει στο όνειρο κάποιο πρότερο συμβάν, θα πρέπει να έχει παρόμοια μορφή με το αρχικό συμβάν σημείο προς σημείο, για να έχει και την ίδια εσωτερική χωρική δομή στο επίπεδο και στα σημεία που ενδιαφέρουν το όνειρο (Παράδειγμα 2).

Ένα δίλημμα

Αντιλαμβανόμαστε, όμως, ότι με αυτές τις προϋποθέσεις μπορεί να προκύψει και ένα πολύ συγκεκριμένο δίλημμα: μπορεί να μην υπάρχει στη μνήμη πρότερη εικόνα ακριβώς όμοια με την αρχική εικόνα όπως πραγματικά συμβαίνει πολύ συχνά, αφού οι αρχικές εικόνες είναι μοναδικές και συνήθως περίπλοκες.

Και η λύση του

Στις περιπτώσεις αυτές το όνειρο μεταχειρίζεται μια πολύ δημιουργική λύση: κατασκευάζει (συμπυκνώνει) μια εικόνα-εικαστικό συνώνυμο της αρχικής, επιλέγοντας κατάλληλα στοιχεία από πολλές και διάφορες πρόσφορες εικόνες του παρελθόντος, οι οποίες υπάρχουν μέσα στην αχανή μνήμη, δομώντας τα κατά τέτοιο τρόπο στη διάρκεια του ονείρου, ώστε το τελικό προϊόν να μοιάζει με την αρχική εικόνα (Παράδειγμα 3).

Η αθέατη δομική αρχή

Η αρχική εικόνα είναι η χωρική δομική αρχή, το υπόδειγμα βάση του οποίου συμπυκνώνεται το κατάλληλο δομικό υλικό από τη μνήμη, για να κατασκευαστεί ένα ονειρικό είδωλο παρόμοιο με το αρχικό. Το όνειρο, ακόμα και όταν έχει φανερές συμπυκνωμένες εικόνες από πολλά πρότερα συμβάντα, διατηρεί πάντα τη χωρική δομή του πρόσφατου αρχικού συμβάντος, αν και αυτό περνάει απαρατήρητο και παραμένει «αθέατο» μέσα στο όνειρο.

Το μετέωρο συναίσθημα

Δεν γίνονται όμως όνειρα το βράδυ όλα τα συμβάντα της προηγούμενης μέρας, αλλά μόνο εκείνα που έμειναν συναισθηματικά ανολοκλήρωτα και άφησαν μέσα στο θυμικό του υποκειμένου/ονειρευμένου κάποιο συναίσθημα μετέωρο. Αυτές οι λίγο ή πολύ ενοχλητικές θυμικές εκκρεμότητες παραμένουν και προκαλούν το όνειρο. Άμεσο μέλημα του ονείρου είναι η ανακούφιση της ψυχής από την ενόχληση αυτού του μετέωρου και πλεονάζοντος θυμικού φορτίου από την προηγούμενη μέρα.

Η θυμική ομοιότητα

Επομένως, η πρότερη εικόνα που θα επιλεγεί τελικά από το όνειρο, εκτός από την ομοιότητα με την αρχική ως προς τη δομή και τη μορφή, θα πρέπει να έχει κάποιες θυμικές ομοιότητες. Θα πρέπει δηλαδή, τότε που τη βίωσε και την κατέγραψε στη μνήμη του ο ονειρευόμενος, να του είχε εμπνεύσει και κάποιο παρόμοιο συναίσθημα (κάτι πολύ φυσιολογικό, αφού παρόμοιες εικόνες μπορούν να προκαλούν και να εκπροσωπούν παρόμοια συναισθήματα). Τα αναβιωμένα συναισθήματα  είναι χρήσιμα και για τις ανάγκες του ονείρου.

Το ονειρικό συμβάν

Στο όνειρο επανεμφανίζεται από τη μνήμη μια παλιά εικόνα, κυριολεκτικά ξανα-συμβαίνει, αναπαράγει, το ίδιο συναίσθημα που είχε παραγάγει όταν είχε πρωτοσυμβεί, και ταυτόχρονα εκπροσωπεί και το (παρόμοιο) αιωρούμενο συναίσθημα που εκκρεμεί από την περασμένη μέρα.

Τα όνειρα φανερά περιέχουν τις παλαιότερες εικόνες κάποιων πρότερων συμβάντων, κρυφά έχουν τη χωρική δομή του αρχικού συμβάντος, και περιέχουν παρόμοια συναισθήματα επιλεκτικά και από τα δύο.

Χώρος και συναίσθημα

Για τους λόγους αυτούς η μέθοδος ερμηνείας των ονείρων που εξετάζουμε ονομάστηκε χωρο-συναισθηματική. Επειδή μάλιστα ο χώρος έχει πάντα αυστηρή σχετικότητα με το χρόνο, υπονοείται και ως χωρο-(χρονο)-συναισθηματική. Ότι δηλαδή είπαμε ως τώρα για το χώρο ισχύει ακριβώς και για το χρόνο. […]

Σάκης Τότλης, ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ: Μια μέθοδος ερμηνείας των ονείρων

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχος 81, Δεκέμβριος 2001.