Ο «Υπεράνθρωπος» του Νίτσε

Η βούληση για δύναμη είναι η τάση απόκτησης κυριαρχίας πάνω στον εαυτό μας και στο πεπρωμένο μας. Αν της δοθεί έκφραση, η βούληση για δύναμη κάνει έναν άνθρωπο να επιζητεί νέες εμπειρίες και να επιτυγχάνει τελικά το πλήρες δυναμικό του. Αυτού του είδους η προσωπική ανάπτυξη δεν μπορεί (ή δεν πρέπει) να εμποδίζεται από τη συμβατική ηθική, κι έτσι πρέπει να προελαύνει «πέρα από το καλό και το κακό». Οι άνθρωποι που προσεγγίζουν το πλήρες δυναμικό τους είναι υπεράνθρωποι, επειδή η καθιερωμένη ηθική δε διέπει τη ζωή τους. Αντίθετα, υψώνονται πάνω από αυτού του είδους την ηθική και ζουν ανεξάρτητες, δημιουργικές ζωές. Ο Nietzsche δήλωνε: «όλοι οι θεοί είναι νεκροί: τώρα θέλουμε να ζήσει ο Υπεράνθρωπος» (1883-1885/1969, σ. 104).

Στο Τάδε έφη Ζαρατούστρα είναι που περιέγραψε πλήρως την έννοια του υπεράνθρωπου. (θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο όρος του Nietzsche Übermensch μπορεί να μεταφραστεί ως «παραπάνω από άνθρωπος», «ανώτερος άνθρωπος» ή «υπεράνθρωπος».) Μετά από δέκα χρόνια απομόνωσης και στοχασμού στα βουνά, ο Ζαρατούστρα αποφασίζει να επιστρέψει στον πολιτισμό και να μοιραστεί τις ενοράσεις του με τους συνανθρώπους του (πρέπει να καταστεί σαφές ότι ο χαρακτήρας του Ζαρατούστρα εξέφραζε τις σκέψεις του Nietzsche):

Σας διδάσκω τον Υπεράνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι κάτι που θα πρέπει να υπερβείτε. Τι έχετε κάνει για να τον υπερνικήσετε; … Τι είναι ο πίθηκος για τους ανθρώπους; Αντικείμενο χλεύης ή οδυνηρής αμηχανίας. Έτσι ακριβώς θα πρέπει να είναι ο άνθρωπος για τον Υπεράνθρωπο: αντικείμενο χλεύης ή οδυνηρής αμηχανίας. Έχετε προοδεύσει από το σκουλήκι στον άνθρωπο και ένα μεγάλο μέρος μέσα σας είναι ακόμα σκουλήκι… Ιδού, σας διδάσκω τον υπεράνθρωπο. Ο Υπεράνθρωπος είναι το νόημα της ζωής. Αφήστε τη βούληση σας να πει: Ο Υπεράνθρωπος θα είναι το νόημα της γης! Σας ικετεύω, αδελφοί μου, μείνετε πιστοί στη γη και μην πιστεύετε εκείνους που σας μιλάνε για υπερκόσμιες ελπίδες! Είναι δηλητηριαστές, είτε το γνωρίζουν είτε όχι. Είναι καταφρονητές της ζωής, ατροφούντες και αυτοδηλητηριαζόμενοι άνθρωποι, που τους έχει βαρεθεί η γη ̇ ας εξαφανιστούν λοιπόν! (Nietzsche, 1883-1885/1969, σσ. 41-42)

Οι άνθρωποι ευρίσκονται σε επισφαλή θέση. Δεν είμαστε πια ζώα, δεν είμαστε ακόμα υπεράνθρωποι, και ο Θεός, όντας νεκρός, δεν μπορεί να μας συνδράμει: «Ο άνθρωπος είναι ένα σκοινί, δεμένο ανάμεσα σε ζώο και Υπεράνθρωπο – ένα σκοινί πάνω από μιαν άβυσσο. Επικίνδυνο το πέρασμα απέναντι, επικίνδυνη η οδοιπορία, επικίνδυνο να κοιτάξει πίσω, επικίνδυνο να ριγήσει και να μείνει ακίνητος» (Nietzsche, 1883-1885/1969, σ. 43). Αν κάθε άτομο πάσχιζε να είναι όλα όσα μπορούσε να είναι, όλο και περισσότερα ανθρώπινα προβλήματα θα λύνονταν μόνα τους. Προϋπόθεση, λοιπόν, για μια βελτίωση στην ανθρώπινη κατάσταση είναι η αυτοβελτίωση η αγάπη για τον εαυτό μας:

Ιατρέ, θεράπευσε τον εαυτό σου: έτσι θα γιατρέψεις και τον ασθενή σου. Άσε να είναι το καλύτερο θεραπευτικό του βοήθημα το να δει με τα ίδια του τα μάτια ποιος τον κάνει καλά. Υπάρχουν χίλια μονοπάτια που δεν έχουν ποτέ περπατηθεί ακόμη, χίλιες μορφές υγείας και κρυμμένες νησίδες ζωής. Ο άνθρωπος και η γη του ανθρώπου δεν έχουν ακόμη εξαντληθεί ούτε ανακαλυφθεί… Αληθινά, η γη θα γίνει πια οίκος θεραπείας! Και ήδη μια νέα οσμή πλανιέται γύρω της, μια οσμή που φέρνει υγεία – και μια νέα ελπίδα!  (Nietzsche, 1883-1885/1969, σσ. 102-103)

Ο υπεράνθρωπος, όπως είδαμε, ασκεί τη βούλησή του για δύναμη εκφράζοντας όλες τις σκέψεις, ακόμα και τις αρνητικές:

Ας μιλήσουμε γι’ αυτό, σοφότατοι άνθρωποι, ακόμη κι αν είναι κακό. Το να μένουμε σιωπηλοί είναι χειρότερο ̇ όλες οι καταπιεσμένες αλήθειες γίνονται ιοβόλες. Κι άφησε καθετί που μπορεί να σπάσει πάνω στις αλήθειες μας – να σπάσει! Υπάρχουν πολλά οικοδομήματα να κτισθούν ακόμη! (Nietzsche, 1883-1885/1969, σ. 139)

Όπως και ο Goethe, o Nietzsche δεν πίστευε ότι πρέπει να αποκηρύσσει κανείς τις αρνητικές εμπειρίες ή παρορμήσεις, αλλά ότι θα πρέπει μάλλον να μαθαίνει από αυτού του είδους τις εμπειρίες. Ο ίδιος θεωρούσε ότι το ταξίδι προς τον προσωπικό παράδεισο κάποιου απαιτεί συχνά ένα ταξίδι μέσα από την προσωπική του κόλαση. Έλεγε (1889/1998b): «Ό,τι δε με σκοτώνει μα κάνει πιο δυνατό» και έδινε το ακόλουθο παράδειγμα:

Συχνά αναρωτιέμαι αν είμαι περισσότερο υποχρεωμένος στα δυσκολότερα χρόνια της ζωής μου απ’ ότι σε άλλα… Όσο για τη μακρά ασθένειά μου, δεν της οφείλω απερίγραπτα περισσότερα απ’ όσα οφείλω στην υγεία μου; Της οφείλω μιαν ανώτερη υγεία – μια υγεία που γίνεται ισχυρότερη απ’ ότι δεν τη σκοτώνει. Της οφείλω επίσης τη φιλοσοφία μου. Μόνο ο μεγάλος πόνος είναι ο τελικός ελευθερωτής του πνεύματος… Μόνο ο μεγάλος πόνος, αυτός ο μακρύς αργός πόνος που μέσα του είναι σαν να καιγόμαστε με χλωρά ξύλα –ο πόνος που δε βιάζεται-, μόνο αυτός αναγκάζει εμάς τους φιλόσοφους να κατέλθουμε στα έσχατα βάθη μας και να παραμερίσουμε κάθε εμπιστοσύνη, κάθε καλοσύνη, καθετί που θα συγκάλυπτε, κάθε ηπιότητα, κάθε μετριότητα –πράγματα στα οποία προηγουμένως μπορεί να ανευρίσκαμε την ανθρωπιά μας. Αμφιβάλω αν αυτού του είδους ο πόνος μας κάνει πιο βαθυστόχαστους. (Kaufmann, 1982, σσ. 680-681)

Η έννοια του υπερανθρώπου ήταν η απάντηση του Nietzsche στο ανθρώπινο ηθικό και φιλοσοφικό δίλημμα. Το νόημα και η ηθική της ζωής κάποιου προέρχονται από τον ίδιο. Τα υγιή, δυνατά άτομα επιδιώκουν αυτοδιεύρυνση και πειραματισμό, ζώντας επικίνδυνα. Η ζωή αποτελείται από ένα σχεδόν άπειρο αριθμό πιθανοτήτων και το υγιές άτομο (ο υπεράνθρωπος) διερευνά όσο περισσότερες απ’ αυτές γίνεται. Θρησκείες ή φιλοσοφίες που διδάσκουν οίκτο, ταπεινότητα, υποτακτικότητα, αυτοπεριφρόνηση, αυτοσυγκράτηση, ενοχή ή μιαν αίσθηση κοινότητας είναι, απλούστατα, εσφαλμένες. Από την άλλη ο Nietzsche θαύμαζε πολύ τους αρχαίους κυνικούς και αναφερόταν συχνά σ’ αυτούς στα έργα του. Αυτό που εκτιμούσε ιδιαίτερα σχετικά με τον κυνισμό ήταν η κριτική του για τη συμβατική ηθική. Για τον Nietzsche, το ευ ζην είναι συνεχής αλλαγή, προκλήσεις, απουσία μεταμέλειας, ένταση, δημιουργικότητα και διακινδύνευση. Είναι υπέρβαση του εαυτού. Το να ενεργεί κανείς σύμφωνα με τη βούληση για δύναμη σημαίνει να ζει μια ζωή κατά την οποία γίνεται κάτι περισσότερο απ’ ό,τι ήταν, μια ζωή διαρκούς αυτοανανέωσης. Η επιστήμη, η φιλοσοφία και ιδιαίτερα η θρησκεία μπορούν μόνο να καταπνίξουν το ευ ζην – τη ζωή του υπερανθρώπου. Κάθε οπτική γωνία που προάγει την αγελαία συμμόρφωση, σε αντίθεση με την ατομικότητα, θα πρέπει να αποφεύγεται ενεργά. Ο Nietzsche πίστευε ότι ο καταδυναστευτικός πολιτισμός είναι η πρωταρχική αιτία της ανθρώπινης  πνευματικής αγωνίας, πεποίθηση την οποία συμμερίσθηκε αργότερα ο Freud.

Το νόημα της ζωής, λοιπόν, εγκαταβιοί εντός του ατόμου και ο τολμηρός, ο υπεράνθρωπος, θα το ανεύρει εκεί: «Τολμήστε μόνο να πιστέψετε στον εαυτό σας! Εκείνος που δεν πιστεύει στον εαυτό του ψεύδεται πάντα!» (Nietzsche, 1883-1885/1969, σ. 146). Για να είναι κανείς υπεράνθρωπος, πρέπει αναγκαστικά να είναι έντονα ατομικιστής· ωστόσο όλοι οι υπεράνθρωποι έχουν από κοινού την ίδια φιλοσοφία ζωής»! «Είμαι ο Ζαρατούστρα ο άθεος: που θα βρω τον ίσο μου; Όλοι όσοι δίνουν στον εαυτό τους τη δική τους βούληση και αρνούνται την υποταγή είναι ίσοι με μένα» (Nietzsche, 1883-1885/1969, σ. 191).

Έτσι ο Nietzsche συμβούλευε τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν τη βούλησή τους για δύναμη για να συνδυάσουν τις διονυσιακές και τις απολλώνιες τάσεις τους με το δικό τους μοναδικό τρόπο. Αυτή η καλλιτεχνική δημιουργία είναι η μόνη βάση ηθικής που έχει νόημα. Πέρα απ’ αυτή την έννοια, ο Nietzsche δεν έδινε γενική συνταγή για τη ζωή. Μέσω του Ζαρατούστρα (1883-1885/1969) απαντούσε σε όσους προσέβλεπαν σ’ αυτόν για μια φιλοσοφία ζωής: «”Αυτός… είναι ο δικός μου δρόμος: Που είναι ο δικός σας;” Έτσι απαντούσε σ’ εκείνους που μου ζητούσαν “το δρόμο”. Γιατί ο δρόμος δεν υπάρχει!» (σ. 213) Και νωρίτερα πάλι μέσω του Ζαρατούστρα δήλωνε: «Αν κάποιος παραμείνει μόνο μαθητής, ανταμείβει άσχημα το δάσκαλο» (σ. 103).

Για τον Nietzsche, λοιπόν, ήταν σημαντικό κάθε άτομο να ανακαλύπτει το νόημα της δικής του ζωής κι έπειτα να ζει σύμφωνα με αυτό το νόημα. Προσεγγίζοντας πολύ αυτό που αργότερα ονομάσθηκε υπαρξισμός, ο Nietzsche έλεγε: «Αν έχεις το δικό σου γιατί για τη ζωή, τότε μπορείς να αναμετρηθείς σχεδόν με κάθε πως» (1889/1998b, σ. 6).

Η παρανόηση του υπεράνθρωπου του Nietzsche

Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα έχουν διαστρεβλωθεί προκειμένου να στηρίξουν πολιτικές ιδεολογίες. Η φιλοσοφία του Nietzsche αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα. Τη φιλοσοφία του ασπάστηκαν οι Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές (οι Ναζί), που ισχυρίζονταν ότι ο γερμανικός λαός ήταν οι υπεράνθρωποι στους οποίους αναφερόταν ο  Nietzsche. Για τους Ναζί, υπεράνθρωποι σήμαινε ανώτεροι άνθρωποι, και οι Γερμανοί ήταν, όπως πίστευαν, υπέρτεροι των άλλων. Τίποτε δε θα μπορούσε να είναι πιο ανοίκειο στον Nietzsche απ’ ό,τι η σκέψη εθνικής ή φυλετικής ανωτερότητας. Ο Nietzsche διέλυσε τη στενή του σχέση με το Γερμανό συνθέτη Richard Wagner εν μέρει επειδή ο Wagner είχε έντονα εθνικιστικές και αντισημιτικές απόψεις (Blackburn, 1994, σ. 262). Κάθε άτομο, σύμφωνα με τον Nietzsche, έχει τη δυνατότητα να γίνει υπεράνθρωπος. Αυτό που διαφοροποιεί τον υπεράνθρωπο από τον μη υπεράνθρωπο είναι το πάθος, το θάρρος, η ενόραση και τίποτε άλλο. Ως παραδείγματα υπερανθρώπων, προσέφερε τον ιστορικό Ιησού, τον Goethe (από τον οποίο μάλιστα δανείστηκε τον όρο υπεράνθρωπος), τον Dostoevsky και τον εαυτό του. Ο Freud συμφωνούσε με το ότι ο Νίτσε έπρεπε να περιλαμβάνεται στον κατάλογο με τους υπεράνθρωπους: «[ο Freud] έλεγε για τον Nietzsche ότι είχε πιο διεισδυτική γνώση για τον εαυτό του απ’ ό,τι οποιασδήποτε άλλος άνθρωπος που έζησε ποτέ ή που ήταν δυνατό να ζήσει. […] (Jones, 1955, σ. 344). 

B. R. Hergenhahn, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας  

(Εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, 2008, σ. 249-251)