Η Ψυχολογία του Εγώ

Με την έκδοση του έργου του The Ego and the Id (1923), o Freud εισήγαγε το δομικό μοντέλο της προσωπικότητας και σηματοδότησε το ξεκίνημα μιας νέας εποχής στην ψυχαναλυτική θεωρία. […]

Ο Freud χρησιμοποίησε τον όρο Εκείνο για να μιλήσει για το τμήμα της ψυχής το οποίο εμπεριέχει πρωτόγονες ενορμήσεις, παρορμήσεις, επιθυμίες που γεννήθηκαν πριν την ανάπτυξη της λογικής σκέψης, συνδυασμούς επιθυμίας-φόβου και διάφορες φαντασιώσεις. Το Εκείνο αναζητά μονίμως άμεση ικανοποίηση των αιτημάτων του και είναι απόλυτα «εγωιστικό», με την καθημερινή έννοια του όρου, δεδομένου ότι λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή της ευχαρίστησης. Σε γνωστικό επίπεδο είναι προγλωσσικό, και κάνει αισθητή την ύπαρξή του με νοερές απεικονίσεις και σύμβολα. Επιπλέον, το Εκείνο διέπεται από κανόνες που επικρατούν στον ψυχικό κόσμο πριν την ανάπτυξη της λογικής σκέψης, δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του χρόνου, δεν έχει ηθικούς φραγμούς και δεν εκλαμβάνει ως ασύμβατη τη συνύπαρξη αντίθετων φαινομένων. Ο Freud ονόμασε αυτό το πρωτόγονο είδος γνωστικής λειτουργίας, που επιβίωσε στη γλώσσα των ονείρων, των αστείων και των ψευδαισθήσεων, πρωτογενή διεργασία της σκέψης.

Το Εκείνο είναι εξ ολοκλήρου ασυνείδητο. Ωστόσο, η ύπαρξη και η δύναμή του γίνονται αντιληπτές από τα παράγωγά του, όπως είναι οι σκέψεις, οι πράξεις και τα συναισθήματα του ατόμου. Στην εποχή του Freud ήταν πολύ διαδεδομένη η πραγματικά αλαζονική άποψη ότι ο σύγχρονος «πολιτισμένος» άνθρωπος της Δύσης είναι ένα ον με συμπεριφορά που υποκινείται από τη λογική, ένα ον το οποίο έχει προχωρήσει εξελικτικά πέρα από τις αισθήσεις των «κατώτερων» ζώων και την «αγριότητα» που διακρίνει τους ανθρώπους των μη δυτικών κοινωνιών.

Η έμφαση του Freud στη ζωώδη φύση του ανθρώπου, αλλά και στην κυριαρχία του φύλου ως κινητήριας δύναμης ήταν ένας από τους λόγους που οι ιδέες του προκάλεσαν οργή στη Βικτοριανή και τη μετα-Βικτοριανή εποχή.

Ο όρος Εγώ χρησιμοποιήθηκε από τον Freud για να υποδηλώσει ένα σύνολο λειτουργιών που προσαρμόζονται στις κρίσιμες καταστάσεις της ζωής του κάθε ατόμου ανακαλύπτοντας τρόπους που είναι αποδεκτοί στα πλαίσια της οικογένειάς του για την αντιμετώπιση των απαιτήσεων του Εκείνο. Το Εγώ εξελίσσεται ακατάπαυστα σε όλη τη διάρκεια της ζωής, αλλά η ανάπτυξή του είναι περισσότερο ραγδαία κατά την παιδική ηλικία - η εμφάνισή του προσδιορίζεται στη βρεφική περίοδο. Το Εγώ λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή της πραγματικότητας και είναι το φυτώριο της δευτερογενούς διεργασίας της σκέψης, η οποία χαρακτηρίζεται από τύπους γνωστικών λειτουργιών που έχουν χρονική ακολουθία, είναι λογικοί και προσανατολίζονται στην πραγματικότητα. Με αυτό τον τρόπο το Εγώ μεσολαβεί ανάμεσα στις απαιτήσεις του Εκείνο και στους περιορισμούς που θέτει η πραγματικότητα και η ηθική. Το Εγώ έχει συνειδητές και ασυνείδητες πλευρές.

Οι συνειδητές πλευρές είναι παρόμοιες με αυτό που εννοούμε οι περισσότεροι όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «εαυτός» ή «εγώ», ενώ οι ασυνείδητες πλευρές περιλαμβάνουν διάφορες αμυντικές διεργασίες, όπως η απώθηση, η μετάθεση, η εκλογίκευση και η μετουσίωση. Με τη διατύπωση της δομικής θεωρίας της προσωπικότητας οι ψυχαναλυτές απέκτησαν μια νέα γλώσσα, με την οποία ήταν πλέον σε θέση να κατανοήσουν, έως ένα βαθμό, ορισμένα είδη παθολογίας του χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, ήταν σε θέση να κατανοήσουν ότι κάθε άτομο στη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας αναπτύσσει ορισμένες άμυνες του Εγώ οι οποίες, αν και παίζουν προσαρμοστικό ρόλο κατά την παιδική ηλικία, ενδέχεται αργότερα, στην ενήλικη ζωή, να γίνουν δυσπροσαρμοστικές. […]

Ο Freud επινόησε τον όρο Υπερεγώ για εκείνο το τμήμα του εαυτού που είναι επιτηρητής των πραγμάτων, ιδιαίτερα από μια ηθική οπτική. Το Υπερεγώ, μια εκ πρώτης όψεως συνώνυμη έννοια με τη «συνείδηση» του ατόμου, αναφέρεται στο τμήμα του εαυτού το οποίο μας επιβραβεύει όταν «βάζουμε τα δυνατά μας» και ασκεί κριτική όταν δεν εκπληρώνουμε τα κριτήρια που έχουμε θέσει. Πρόκειται για ένα τμήμα του Εγώ, παρόλο που σε εμπειρικό επίπεδο βιώνεται ξεχωριστά από αυτό.

Ο Freud θεωρούσε ότι το Υπερεγώ διαμορφώνεται κυρίως στη διάρκεια της οιδιπόδειας περιόδου μέσω της ταύτισης του παιδιού με τις γονεϊκές αξίες. Οι πιο σύγχρονοι ψυχαναλυτές όμως θεωρούν ότι το Υπερεγώ διαμορφώνεται πολύ νωρίτερα και ανιχνεύεται στις πρωτόγονες βρεφικές ιδέες περί καλού και κακού. Το Υπερεγώ, όπως και το Εγώ στο οποίο ανήκει, είναι εν μέρει συνειδητό και εν μέρει ασυνείδητο. […]

Η επιτυχία της ψυχολογίας του Εγώ στην περιγραφή διεργασιών οι οποίες πλέον τοποθετούνται κάτω από το γενικό χαρακτηρισμό της «άμυνας» έχει ιδιαίτερη σχέση με τη διάγνωση του χαρακτήρα. Όπως ακριβώς μπορούμε να κατανοήσουμε τους ανθρώπους σύμφωνα με την εξελικτική φάση η οποία θεωρείται ότι επεξηγεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, έτσι μπορούμε να τους κατατάξουμε σε κατηγορίες βάσει των χαρακτηριστικών τρόπων που διαθέτουν για να χειρίζονται το άγχος τους. Ή άποψη ότι μία από τις πρωταρχικές λειτουργίες του Εγώ είναι η προστασία του εαυτού ενάντια στο άγχος, το οποίο εγείρεται από ισχυρές ενστικτικές συγκρούσεις (δηλαδή από το Εκείνο), από εμπειρίες της πραγματικότητας που προκαλούν αναστάτωση (δηλαδή από το Εγώ) ή από αισθήματα ενοχής και σχετικές φαντασιώσεις (δηλαδή από το Υπερεγώ), παρουσιάστηκε με μεγάλη ευγλωττία στο έργο της Anna Freud The Ego and the Mechanisms of Defense (1936).

Στις αρχικές ιδέες του Freud περιλαμβάνεται και η άποψη ότι οι αγχώδεις αντιδράσεις προκαλούνται από τις άμυνες, και ιδιαίτερα από την απώθηση (εκούσια λήθη). Η άποψη αυτή πηγάζει από τη θεωρία των ενορμήσεων. Σύμφωνα με τον Freud, τα καταπιεσμένα συναισθήματα προκαλούν στο άτομο εσωτερική ένταση, η οποία ασκεί πίεση για εκτόνωση και βιώνεται ως άγχος. Όταν ο Freud στράφηκε στη δομική θεωρία, υποστήριξε το αντίθετο, ότι δηλαδή η απώθηση είναι μια αντίδραση στο άγχος, και ότι αυτός είναι ένας μόνο τρόπος -μεταξύ πολλών εναλλακτικών- με τον οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν την ανυπόφορη αίσθηση του παράλογου φόβου. Έτσι άρχισε να ερμηνεύει την ψυχοπαθολογία ως μια κατάσταση κατά την οποία μια αμυντική προσπάθεια δεν είχε αποτέλεσμα για το άτομο, οπότε και αυτό βίωνε άγχος παρά την επιστράτευση των συνηθισμένων προσωπικών τρόπων αντιμετώπισής του, ή υιοθετούσε μια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά για να καλύψει το άγχος του.

Nancy McWilliams, Ψυχαναλυτική Διάγνωση

(Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2000, σ. 82-90)