Δίαιτα και ιατρική στην αρχαία Ελλάδα

Για να ρίξουμε περισσότερο φως στη μεγάλη σημασία που οι Έλληνες αποδίδουν στη δίαιτα, στη γενικότερη έννοια που δίνουν στη «διαιτητική» και στον τρόπο που συνδέουν την πρακτική  της με την ιατρική, μπορούμε να ανατρέξουμε σε δύο αφηγηματικές πηγές: η μία βρίσκεται στα έργα του Ιπποκράτη και η άλλη στον Πλάτωνα.

Ο συγγραφέας της πραγματείας Περί αρχαίας ιατρικής δεν αντιλαμβάνεται τη δίαιτα σαν πρακτική προσκείμενη της ιατρικής τέχνης – σαν μια από τις εφαρμογές της, ή σαν μια από τις προεκτάσεις της -, αλλά θωρεί πως η ιατρική έχει τις ρίζες της στην πρωταρχική και ουσιαστική ενασχόληση με τη δίαιτα[1]. Κατά τη γνώμη του, η ανθρωπότητα αποσπάστηκε από το ζωικό είδος μ’ έναν τρόπο ρήξης στη δίαιτα· πράγματι, αρχικά οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τροφές παρεμφερείς με εκείνες των ζώων: ωμό κρέας και ωμά αμαγείρευτα χορταρικά. Ένας τέτοιος τρόπος διατροφής σκληραγωγούσε ίσως τους ευρωστότερους, ήταν όμως άτεγκτος για τους ασθενέστερους· με λίγα λόγια, πέθανε κανείς ή νέος ή γέρος. Γι’ αυτό οι άνθρωποι αναζήτησαν μια δίαιτα που να ταιριάζει καλύτερα «στη φύση τους»: αυτή χαρακτηρίζει ακόμη και σήμερα τον τρόπο ζωής μας. Χάρη, όμως, στην ηπιότερη τούτη δίαιτα, οι αρρώστιες έγιναν λιγότερο άμεσα θανατηφόρες· τότε, οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν πως η τροφή των υγιών δεν ήταν κατάλληλη για τους ασθενείς: άλλου είδους τροφή τους ήταν αναγκαία. Και έτσι, η ιατρική διαμορφώθηκε σαν «δίαιτα» ειδική για αρρώστους, έχοντας ως αφετηρία τον προβληματισμό αναφορικά με τον εξειδικευμένο και κατάλληλο γι’ αυτούς τρόπο ζωής. Στην πρώτη αυτή αφηγηματική πηγή, η διαιτητική είναι εκείνη που εμφανίζεται ως αρχική· απ’ αυτή γεννιέται η ιατρική σαν μια από τις επιμέρους εφαρμογές της.

Αντίθετα, ο Πλάτων – αρκετά δύσπιστος απέναντι στη διαιτητική πρακτική, ή τουλάχιστον στις υπερβολές της που τον φοβίζουν, για λόγους πολιτικούς και ηθικούς, θεωρεί ότι η ενασχόληση με τη δίαιτα προήλθε από μια τροποποίηση στις ιατρικές πρακτικές[2]: αρχικά, ο θεός Ασκληπιός είχε διδάξει στους ανθρώπους με ποιον τρόπο να θεραπεύουν αρρώστιες και πληγές με δραστικά φάρμακα και αποτελεσματικές επεμβάσεις. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο Όμηρος μας δίνει τη μαρτυρία του πάνω στην πρακτική αυτή των απλών θεραπευτικών μεθόδων, στην αφήγησή του της γιατρειάς του Μενελάου και του Ευρύπαλου, κάτω από τα τείχη της Τροίας: ρούφαγαν με το στόμα το αίμα των πληγωμένων, έχυναν μαλακτικά πάνω στις πληγές τους και τους έδιναν να πιουν κρασί που του είχαν προσθέσει αλεύρι και τριμμένο τυρί[3]. Αργότερα μονάχα, όταν οι άνθρωποι απομακρύνθηκαν από τη σκληρή και υγιεινή ζωή των αρχαίων χρόνων, έγινε προσπάθεια να παρακολουθηθούν οι ασθένειες «βήμα προς βήμα» και να βοηθηθούν με μακρόχρονη δίαιτα οι φιλάσθενοι, που υπέφεραν ακριβώς επειδή δεν ζούσαν πια όπως έπρεπε, και έτσι έπασχαν από χρόνιες νόσους. Κατά την άποψη αυτή, η διαιτητική εμφανίζεται σαν ένα είδος ιατρικής των περιόδων μαλθακότητας· προορίζονταν για τις ακόλαστες υπάρξεις που προσπαθούσαν να παρατείνουν αυτή τους τη ζωή. Όμως, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι αν, για τον Πλάτωνα, η διαιτητική δεν είναι μια αρχέγονη τέχνη, αυτό δεν οφείλεται στο ότι ο τρόπος διατροφής, η δίαιτα, δεν έχει τη σημασία της: ο λόγος για τον οποίο – στην εποχή του Ασκληπιού ή των πρώτων διαδόχων του – δεν ασχολούνταν με τη διαιτητική είναι ότι ο «τρόπος ζωής» των ανθρώπων, ο τρόπος διατροφής και σωματικής τους άσκησης, ήταν σύμφωνος με τη φύση[4]. Κάτω από ένα τέτοιο πρίσμα, θα μπορούσε κανείς να πει πως η διαιτητική έφερε πραγματική αλλαγή κατεύθυνσης στην ιατρική· δεν εξελίχτηκε, όμως, σε προέκταση της θεραπευτικής τέχνης παρά μονάχα από τη στιγμή όπου η δίαιτα ως τρόπος ζωής χωρίστηκε από τη φύση· κι αν εξακολουθεί και σήμερα να αποτελεί το αναγκαίο συμπλήρωμα της ιατρικής, αυτό γίνεται στο μέτρο όπου είναι αδύνατο να θεραπεύσει κανείς έναν ασθενή δίχως να διορθώσει το είδος ζωής που τον έχει κατακτήσει πραγματικά άρρωστο[5].

Όπως και να είναι, είτε θεωρεί κανείς τη διαιτητική γνώση μια πρωτογενή τέχνη είτε μια μεταγενέστερη εκτροπή, ολοφάνερο είναι πως η ίδια η «δίαιτα», το είδος ζωής, αποτελεί μια θεμελιώδη κατηγορία, μέσα από την οποία μπορούμε να στοχαστούμε την ανθρώπινη διαγωγή· χαρακτηρίζει τη γενική μας στάση απέναντι στη ζωή και μας επιτρέπει να ορίσουμε ένα σύνολο κανόνων διαγωγής: αποτελεί ένα μέσο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της συμπεριφοράς, που γίνεται σε συνάρτηση με μια φύση που πρέπει να διατηρήσουμε και με την οποία αρμόζει να συμμορφωθούμε. Η δίαιτα είναι μια ολόκληρη τέχνη του ζην.

Μισέλ Φουκώ - Η ιστορία της σεξουαλικότητας

(Εκδόσεις Ράππα, 2003, τόμος 2, σελ. 122-123)

---

[1] Ιπποκράτη: «Περί αρχαίας ιατρικής», III.

[2] Πλάτωνα: «Πολιτεία», III 405e – 408d.

[3] Στην πραγματικότητα, οι προερχόμενες από τον Πλάτωνα ενδείξεις δεν ακριβώς οι ίδιες με εκείνες που βρίσκουμε στην «Ιλιάδα» (XI, 624 και 823).

[4] Πλάτωνα: «Πολιτεία», III 407c.

[5] Σχετικά με την αναγκαιότητα της διαίτης για τη θεραπεία των ασθενειών, βλ. επίσης τον «Τίμαιο», 89d.