Η αθανασία της ψυχής στον Πλάτωνα: 5. Η αντίρρηση του Κέβη

[Φαίδων 86e-88b]

Ενώ η πρώτη αντίρρηση αμφισβητούσε το δυισμό ψυχής και σώματος – κατά την αντίρρηση αυτή η ψυχή ήταν κάτι που παράγεται μέσω του σώματος και δεν έχει ανεξάρτητο είναι -, η δεύτερη αντίρρηση ξεκινά από άλλες προϋποθέσεις. Η προΰπαρξη της ψυχής γίνεται ρητά αποδεκτή, Φαίδ. 87a: «Ότι λοιπόν η ψυχή μας υπήρχε προτού εισέλθει σ’ αυτή τη μορφή (δηλαδή στο σώμα), αυτό μου φαίνεται ότι έχει αποδειχθεί επαρκώς.» Έχει γίνει επίσης αποδεκτό ότι η ψυχή είναι υπέρτερη του σώματος, καθόσον είναι ισχυρότερη από το σώμα και το ξεπερνάει σε χρονική διάρκεια (Φαίδ. 87a). Η ψυχή σύμφωνα με αυτές τις προϋποθέσεις υπάρχει πριν και μετά από το σώμα. Τι τίθεται τότε υπό αμφισβήτηση; Υπό αμφισβήτηση τίθεται ότι δεν μπορεί ποτέ να πεθάνει, ότι είναι ένα αθάνατον, δηλαδή κάτι που δεν επιτρέπει πρόσβαση στο θάνατο. Η αντίρρηση έχει και πάλι τη μορφή αναλογικού συλλογισμού και θέτει την ακόλουθη αναλογία: Η ψυχή σχετίζεται προς το σώμα όπως σχετίζεται ένας υφαντής με το ιμάτιό του που έχει υφάνει ο ίδιος. Κατά το σχηματισμό της αναλογίας αυτής ο Πλάτων χρησιμοποιεί επιχειρήματα που είχαν χρησιμοποιηθεί πρωτύτερα στις αποδείξεις για την αθανασία της ψυχής· επισημαίνει επομένως ο ίδιος τις αδυναμίες της παρουσίασης που προηγήθηκε. Ελέχθη ότι η ψυχή είναι ισχυρότερη από το σώμα και άρα μακροχρονιότερη. Μια ένδειξη γι’ αυτό έμοιαζε να συνάγεται Φαίδ. 80c, στη δεύτερη απόδειξη) από το ότι το σώμα δεν διαλύεται αμέσως μετά το θάνατο, αλλά, ότι διατηρείται για λίγο καιρό ακόμη. Αν έχουν έτσι τα πράγματα –έβγαινε το συμπέρασμα-, τότε η ψυχή ως υπέρτερη του σώματος δεν μπορεί να καταστρέφεται αμέσως. Πόσο αβάσιμο είναι αυτό το συμπέρασμα γίνεται φανερό όταν διατυπώνεται η αναλογία με τον υφαντή και το ιμάτιό του. Ο υφαντής είναι αναμφίβολα υπέρτερος του ιματίου που ύφανε ο ίδιος· γιατί βεβαίως εκείνος το κατασκεύασε. Εκτός αυτού, ένα ιμάτιο κατά κανόνα δε βαστάει μια ολόκληρη ανθρώπινη ζωή. Επομένως ο άνθρωπος, ο υφαντής στον αναλογικό μας συλλογισμό, είναι μακροχρονιότερος από το ιμάτιο. Όταν τελικά ο υφαντής γεράσει και πεθάνει, θα έχει καταναλώσει πολλά ιμάτια. Ωστόσο το τελευταίο του ιμάτιο μετά το θάνατό του βρίσκεται ακόμη εδώ. Αν ήθελε να συμπεράνει κανείς απ’ αυτό ότι ο υφαντής δεν είναι νεκρός αλλά υπάρχει κάπου, επειδή το ιμάτιό του υπάρχει ακόμη, τότε το συμπέρασμα του θα ήταν παράλογο. Εξίσου παράλογο είναι όμως και το ακόλουθο συμπέρασμα: Το σώμα δε διαλύεται αμέσως μετά το θάνατο, πρέπει επομένως η ψυχή ως το πιο έξοχο να συνεχίζει κάπου να υπάρχει. Τα επιχειρήματα για την αθανασία της ψυχής αποδεικνύουν μόνο και μόνο τα ακόλουθα: Όπως ο υφαντής κατασκευάζει και καταναλώνει πολλά ιμάτια, έτσι γίνεται και με την ψυχή στη σχέση της με το σώμα. Η ύλη από την οποία αποτελείται το σώμα μεταβάλλεται συνεχώς· τρόπον τινά καταναλώνεται από την ψυχή· και αυτό που καταναλώθηκε αντικαθίσταται από την ψυχή με νέο, όπως ακριβώς κάνει ο υφαντής με τα ιμάτιά του. Στη διάρκεια λοιπόν μιας μακράς ζωής η ψυχή υφαίνει κάμποσα ιμάτια, δηλαδή σώματα, και τα καταναλώνει. Τελικά πεθαίνει. Το τελευταίο της όμως σώμα, με το οποίο είχε ντυθεί, δεν έχει ακόμα καταναλωθεί. Βαστάει για λίγο καιρό ακόμη, μέχρις ότου τελικά καταστρέφεται. Από αυτό όμως δεν μπορεί να βγει το συμπέρασμα ότι η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει.

Ακόμη κι αν παραδεχθεί κανείς ότι η ψυχή δεν πεθαίνει όταν χωρίζεται από το σώμα, αλλά μετά το θάνατο εισέρχεται ξανά σε άλλα σώματα, ακόμη λοιπόν κι αν αποδεχθεί κανείς τη μετεμψύχωση, δεν προκύπτει με βάση τα όσα ελέχθησαν η αθανασία της ψυχής παρά μόνο η μακροβιότητά της. Πρέπει να δεχθούμε ότι κάποτε, όταν το σώμα διαλυθεί, η ψυχή πεθαίνει μαζί του. Η αντίρρηση λέει το εξής: Έως τώρα έχει μονάχα αποδειχθεί ότι η ψυχή είναι προϋπάρχουσα και ότι μπορεί να επιζήσει του σώματος, όχι όμως και ότι δεν πεθαίνει. Στο δεύτερο επιχείρημα ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη να κάνει μια υπόδειξη επ’ αυτού (Φαίδ. 80b): Η ψυχή είναι είτε εντελώς αδιάλυτη είτε τουλάχιστον σχεδόν αδιάλυτη. Πρέπει τώρα, για να ανασκευασθεί η αντίρρηση, να δειχθεί ότι η ψυχή είναι αθάνατος.

Karl Bormann, Πλάτων

(Εκδόσεις Καρδαμίτσα, σελ. 162-164)