Το πολιτικό πρόβλημα στον Πλάτωνα

Η δικαιοσύνη θα ήταν κάτι απλό, λέει ο Πλάτωνας, αν και οι άνθρωποι ήταν απλοί· τότε θα μας αρκούσε ένας αναρχικός κοινοτισμός. Αφήνει για λίγο τη φαντασία του ελεύθερη:

Πρώτα απ’ όλα, λοιπόν, ας δούμε ποιος θα είναι ο τρόπος ζωής αυτών των ανθρώπων… Δεν θα κάνουν στάρι και κρασί και ρούχα και παπούτσια; Επίσης θα φτιάξουν σπίτια, και θα κάνουν τη δουλειά τους το καλοκαίρι σχεδόν γυμνοί και ξυπόλητοι, ενώ τον χειμώνα ντυμένοι και ποδεμένοι επαρκώς. Και για τη διατροφή τους θα έχουν αλεύρι από το κριθάρι και το σιτάρι, και ζυμώνοντας και ψήνοντας θα φτιάχνουν ωραίες πίτες και ψωμιά πάνω σε καλάμια ή σε καθαρά φύλλα, και ξαπλωμένοι σε άχυρα στρωμένα με σμίλακες και μυρσίνες θα τρώνε μαζί με τα παιδιά τους, θα πίνουν το κρασί τους, στεφανωμένοι και τραγουδώντας ύμνους στους θεούς, συναναστρεφόμενοι με ευχαρίστηση ο ένας τον άλλο, χωρίς να κάνουν περισσότερα παιδιά από όσα μπορούν, φοβούμενοι τη φτώχια ή τον πόλεμο… θα έχουν επίσης προσφάγι, αλάτι φυσικά, και ελιές, τυρί, βολβούς και λάχανα, από αυτά που φτιάχνουν στους αγρούς. Για επιδόρπιο θα τους σερβίρουμε σύκα και ρεβίθια και κουκιά, και θα ψήνουν μύρτα και βελανίδια στη χόβολη, και θα τα κατεβάζουν πίνοντας μετρημένα. Και έτσι, ζώντας ειρηνικά και υγιεινά, μάλλον θα πεθάνουν από γηρατειά κληροδοτώντας μια παρόμοια ζωή και στους απογόνους τους (Πολιτεία 372).

Παρατηρείστε εδώ την αναφορά στον έλεγχο του πληθυσμού, στη χορτοφαγία και σε μια «επιστροφή στη φύση», στην πρωτόγονη απλότητα που ο ιουδαϊκός θρύλος απεικονίζει στον κήπο της Εδέμ. Αυτό το απόσπασμα θυμίζει τον Διογένη τον Κυνικό, ο οποίος, όπως δείχνει και το όνομά του, πίστευε ότι θα έπρεπε «να στραφούμε προς τα πίσω και να ζούμε με τα ζώα, που είναι τόσο ήρεμα και αυτάρκη»· έτσι, για μια στιγμή είμαστε έτοιμοι να κατατάξουμε τον Πλάτωνα μαζί με τον Σεν Σιμόν, τον Φουριέ, τον Γουίλιαμ Μόρις και τον Τολστόι. Όμως ο Πλάτωνας είναι λίγο πιο σκεπτικιστής από αυτούς τους στοχαστές με την ευγενική πίστη, και περνά αθόρυβα στο ερώτημα: Γιατί ένας παράδεισος απλότητας σαν αυτό που έχει περιγράψει δεν δημιουργείται ποτέ; Γιατί αυτές οι ουτοπίες δεν υλοποιούνται;

Και απαντά: εξαιτίας της απληστίας και της έλξης της πολυτέλειας. Οι άνθρωποι δεν αρκούνται σε μια απλή ζωή. Είναι πλεονέκτες, φιλόδοξοι, ανταγωνιστικοί και ζηλότυποι. Βαριούνται γρήγορα αυτά που έχουν και μαραζώνουν για κείνα που δεν έχουν. Και σπάνια επιθυμούν οτιδήποτε αν δεν ανήκει σε κάποιους άλλους. Το αποτέλεσμα είναι η μια ομάδα να καταπατά την περιοχή της άλλης, να αρχίσει ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για τους πόρους της γης και, τελικά, να ακολουθήσει πόλεμος. Το εμπόριο και η οικονομία αναπτύσσονται, επιφέροντας νέες ταξικές διακρίσεις. «Γιατί η καθεμιά τους είναι πολλές πόλεις, όχι μία πόλη… Υπάρχουν τουλάχιστον δύο, που είναι εχθρικές μεταξύ τους: η πόλη των πλουσίων και η πόλη των φτωχών, και στην καθεμία από αυτές υπάρχουν άλλες μικρότερες. Αν τις αντιμετωπίσεις ως μία, θα χάσεις τελείως τον στόχο» (423). Εμφανίζεται μια εμπορική τάξη, που τα μάλη της επιδιώκουν την κοινωνική αναρρίχηση μέσω του πλούτου και της επιδεικτικής κατανάλωσης: «Θα σπαταλούν τον πλούτο τους για τις γυναίκες τους και όποιους άλλους θέλουν» (548). Αυτές οι αλλαγές στην κατανομή του πλούτου φέρνουν και πολιτικές αλλαγές: καθώς ο πλούτος του εμπόρου υπερβαίνει πια αυτόν του γαιοκτήμονα, η αριστοκρατία δίνει τη θέση της σε μια πλουτοκρατική ολιγαρχία – οι πλούσιοι έμποροι και τραπεζίτες κυβερνούν την πόλη. Τότε η πολιτική αρετή, που συνίσταται στην εναρμόνιση των κοινωνικών δυνάμεων και στην προσαρμογή της ακολουθούμενη πολιτικής στις ανάγκες της ανάπτυξης, αντικαθίστανται από τον πολιτικαντισμό, που εμπνέεται μόνο από τη στρατηγική του κόμματος και την απληστία για τα αξιώματα–λάφυρα.  

Κάθε μορφή διακυβέρνησης τείνει στην κατάρρευση από τις υπερβολές ως προς τη βασική της αρχή. Η αριστοκρατία αυτοκαταστρέφεται στενεύοντας πολύ τον κύκλο αυτών που ασκούν την εξουσία. Η ολιγαρχία αυτοκαταστρέφεται λόγω του ασύνετου διαγωνισμού για γρήγορο πλουτισμό. Και στις δύο περιπτώσεις, η κατάληξη είναι η επανάσταση. Όταν ξεσπάσει η επανάσταση, μπορεί να φαίνεται ότι προκλήθηκε από ανάξια λόγου αίτια και ασήμαντα καπρίτσια. Όμως, ακόμα και αν πυροδοτηθεί από ασήμαντες αφορμές, είναι προϊόν σοβαρών και συσσωρευμένων αδικιών. Όταν το σώμα εξασθενήσει από την παραμέληση των προβλημάτων του, η παραμικρή ταλαιπωρία μπορεί να προκαλέσει σοβαρή αρρώστια (556), «Και μια δημοκρατία, φαντάζομαι, δημιουργείται όταν οι φτωχοί, έχοντας νικήσει, άλλους μεν από το άλλο κόμμα τους σκοτώνουν, άλλους τους εξορίζουν, ενώ τους υπόλοιπους πολίτες παραχωρούν ίσο μερίδιο σε ότι αφορά τα πολιτικά δικαιώματα και τα αξιώματα και στις περισσότερες περιπτώσεις αυτά τα αξιώματα απονέμονται με κλήρο» (557). 

Όμως και η δημοκρατία αυτοκαταστρέφεται από την υπερβολή – την υπερβολική δημοκρατία. Η βασική της αρχή απαιτεί να έχουν όλοι ίσα δικαιώματα στην κατάληψη αξιωμάτων και στον καθορισμό της δημόσιας πολιτικής. Με την πρώτη ματιά δείχνει να είναι ένας εξαιρετικός διακανονισμός, αποδεικνύεται όμως καταστροφικός καθώς οι απλοί άνθρωποι δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι μέσω της παιδείας ώστε να επιλέγουν τους καλύτερους κυβερνήτες και να παίρνουν τις πιο συνετές αποφάσεις (588). «Οι πολλοί φυσικά, δεν αντιλαμβάνονται σχεδόν τίποτα, απλώς επιδοκιμάζουν ότι ανακοινώνουν οι κυβερνήτες τους» (Πρωταγόρας, 317). Για να γίνει δεκτή ή να απορριφθεί μια πολιτική, αρκεί να την επαινέσουν ή να την γελοιοποιήσουν σε ένα δημοφιλές θεατρικό έργο (αναμφίβολα μια «μπηχτή» για τον Αριστοφάνη, που οι κωμωδίες του επέκριναν σχεδόν κάθε νέα ιδέα). Η κυριαρχία του όχλου είναι δύσκολη θάλασσα για να ταξιδέψει σ’ αυτό το πλοίο της πολιτείας. Κάθε άνεμος ρητορικής ταράζει τα νερά και του αλλάζει πορεία. Η κατάληξη μιας τέτοιας δημοκρατίας είναι η τυραννία ή ο αυταρχισμός. Ο λαός αγαπά τόσο πολύ την κολακεία, λαχταρά τόσο πολύ «το μέλι», ώστε τελικά την υπέρτατη δύναμη την αποκτά ο πιο πανούργος και ανήθικος κόλακας που αυτοανακηρύσσεται «προστάτης του λαού» (565).

Όσο πιο πολύ το σκέφτεται ο Πλάτωνας, τόσο πιο πολύ απορεί με την ανοησία αυτού του συστήματος που αφήνει την επιλογή των πολιτικών αξιωματούχων έρμαιο στα καπρίτσια και στην ευπιστία του όχλου – για να μην αναφέρουμε και εκείνους τους σκιώδεις «παράγοντες» που κινούν τα νήματα πίσω από τη δημοκρατική σκηνή για λογαριασμό των ολιγαρχικών, με σκοπό να αυξήσουν οι ίδιοι τα πλούτη τους. Ο Πλάτωνας παραπονιέται ότι, ενώ στα πιο απλά –όπως στην κατασκευή παπουτσιών– θεωρούμε ότι μόνο ένας ειδικευμένος τεχνίτης θα μπορούσε να μας εξυπηρετήσει, στην πολιτική θεωρούμε ότι όποιος ξέρει πώς να εξασφαλίζει ψήφους ξέρει και πώς να διοικεί μια πόλη ή ένα κράτος. Όταν είμαστε άρρωστοι, καλούμε έναν εκπαιδευμένο γιατρό που το πτυχίο του εγγυάται ότι έχει προετοιμαστεί κατάλληλα και διαθέτει την αντίστοιχη ικανότητα. Δεν ζητάμε τον πιο όμορφο γιατρό, ούτε τον πιο ευφραδή. Τότε λοιπόν, όταν νοσεί ολόκληρο το κράτος, δεν θα πρέπει να αναζητούμε τις υπηρεσίες και την καθοδήγηση των σοφότερων και καλύτερων; Επομένως, το ζητούμενο για την πολιτική φιλοσοφία είναι να επινοηθεί μια μέθοδος που δεν θα επιτρέπει στους ανίκανους και στους απατεώνες να αποκτούν δημόσια αξιώματα, και θα επιλέγει και θα προετοιμάζει τους αξιότερους ώστε να κυβερνήσουν για το κοινό καλό.

Will Durant, Η περιπέτεια της Φιλοσοφίας

(Μεταίχμιο, 2014, σελ. 23-27)