Γενικά χαρακτηριστικά των μαζών

Με τη συνήθη έννοια, η λέξη μάζα συμβολίζει μια συγκέντρωση οποιωνδήποτε ατόμων, όποια και αν είναι η εθνικότητά τους, το επάγγελμά τους ή το φύλο τους, όποιες και αν είναι επίσης οι συγκυρίες που τα ενώνουν.

Από την άποψη της ψυχολογίας, η έκφραση μάζα παίρνει μια εντελώς διαφορετική σημασία. Μέσα σε κάποιες δεδομένες συνθήκες, και μόνο μέσα σε αυτές τις συνθήκες, μια συσσώρευση ανθρώπων αποκτά καινούργιους χαρακτήρες, πολύ διαφορετικούς από αυτούς του κάθε ατόμου που τη συνθέτει. Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται, τα αισθήματα και οι ιδέες όλων των μονάδων είναι προσανατολισμένα στην ίδια κατεύθυνση. Διαμορφώνεται μια συλλογική ψυχή, προσωρινή αναμφίβολα, αλλά που εμφανίζει χαρακτήρες πολύ σαφείς. Η συλλογικότητα γίνεται επομένως αυτό που, ελλείψει μιας καλύτερης έκφρασης, θα ονομάσω μια οργανωμένη μάζα, ή, αν προτιμάτε, μια μάζα ψυχολογική. Αποτελεί ένα ενιαίο ον και υπόκειται στο νόμο της διανοητικής ενότητας των μαζών.

Το γεγονός ότι πολλά άτομα βρίσκονται τυχαία δίπλα δίπλα δεν τους δίνει τους χαρακτήρες μιας οργανωμένης μάζας. Χίλια άτομα, συγκεντρωμένα κατά τύχη σε έναν δημόσιο χώρο, δίχως κανένα συγκεκριμένο σκοπό, με κανένα τρόπο δεν συνιστούν μια ψυχολογική μάζα. Για να έχουμε τους ιδιαίτερους χαρακτήρες της, χρειάζεται η επίδραση ορισμένων κινήτρων, των οποίων θα πρέπει να καθορίσουμε τη φύση.

Η εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας και ο προσανατολισμός των αισθημάτων και των σκέψεων στην ίδια κατεύθυνση, πρώτα χαρακτηριστικά της μάζας καθώς αρχίζει να οργανώνεται, δεν προϋποθέτουν πάντα την ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών ατόμων σε έναν μοναδικό τόπο. Χιλιάδες απομονωμένων ατόμων μπορούν, σε μια δεδομένη στιγμή, κάτω από την επίδραση κάποιων βίαιων συγκινήσεων, ενός μεγάλου εθνικού γεγονότος, για παράδειγμα, να αποκτήσουν τους χαρακτήρες μιας ψυχολογικής μάζας. Κάποιος κίνδυνος που τους ενώνει, θα αρκέσει επομένως ώστε, η συμπεριφορά τους, να λάβει αμέσως τη μορφή που προσιδιάζει στις πράξεις των μαζών. Σε κάποιες ιστορικές στιγμές, μισή ντουζίνα ανθρώπων μπορούν να αποτελέσουν μια ψυχολογική μάζα, τη στιγμή που εκατοντάδες τυχαία συγκεντρωμένων ατόμων δεν μπορούν να τη συστήσουν. Από την άλλη πλευρά, ένας ολόκληρος λαός, χωρίς να υφίσταται ορατή συσπείρωση, ενίοτε μετατρέπεται σε μάζα κάτω από τη σφοδρότητα της μιας ή της άλλης επίδρασης.

Αμέσως μόλις σχηματιστεί η ψυχολογική μάζα, αποκτά προσωρινούς αλλά ορίσιμους γενικούς χαρακτήρες. […]

Το εκπληκτικότερο που παρουσιάζει μια ψυχολογική μάζα είναι το εξής: Όποια και αν είναι τα άτομα που τη συνθέτουν, όσο παρόμοια ή ανόμοια και αν είναι τα είδη της ζωής τους, οι ασχολίες τους, ο χαρακτήρας τους ή οι ικανότητές τους, και μόνο το γεγονός ότι έχουν μετατραπεί σε μάζα, τα προικίζει με ένα είδος συλλογικής ψυχής. Αυτή η ψυχή τα κάνει να αισθάνονται, να σκέπτονται και να πράττουν με έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν με τον οποίο αισθανόταν, σκεφτόταν και έπραττε καθένας από αυτούς ξεχωριστά. […]

[…] μέσα στη συνάθροιση που συνιστά μια μάζα, δεν υπάρχει καθόλου άθροισμα και μέσος όρος στοιχείων, αλλά συνδυασμός και δημιουργία καινούργιων χαρακτήρων. […]

Εύκολα διαπιστώνουμε πόσο το άτομο μέσα στη μάζα διαφέρει από το μεμονωμένο άτομο· τις αιτίες όμως μιας τέτοιας διαφοράς είναι λιγότερο εύκολο να τις ανακαλύψουμε. Για να καταφέρουμε να τις διαβλέψουμε, πρέπει να θυμηθούμε κατ' αρχάς αυτή την παρατήρηση της σύγχρονης ψυχολογίας: ότι δεν είναι μόνο στην οργανική ζωή, αλλά ακόμα και στη λειτουργία του νου, που τα ασυνείδητα φαινόμενα παίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο. Η συνειδητή ζωή του πνεύματος δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα πολύ μικρό μέρος δίπλα στην ασυνείδητη ζωή του. Ο πιο οξυδερκής αναλυτής, ο πιο διεισδυτικός παρατηρητής δεν καταφέρνει να ανακαλύψει παρά έναν πολύ μικρό αριθμό των ασυνείδητων κινήτρων που την κατευθύνουν. Οι συνειδητές μας πράξεις απορρέουν από ένα ασυνείδητο υπόστρωμα, που διαμορφώνεται κυρίως από κληρονομικές επιδράσεις. Αυτό το υπόστρωμα περικλείει τα αναρίθμητα προγονικά κατάλοιπα που συνιστούν την ψυχή της φυλής. Πίσω από τις αναγνωρισμένες αιτίες των πράξεών μας, βρίσκονται μυστικές αιτίες που τις αγνοούμε. Οι περισσότερες από τις καθημερινές μας πράξεις είναι το αποτέλεσμα κρυμμένων κινήτρων που μας διαφεύγουν. Είναι, κυρίως, ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία που συνθέτουν την ψυχή μιας φυλής, που μοιάζουν μεταξύ τους όλα τα άτομα αυτής της φυλής. Είναι ως προς τα συνειδητά στοιχεία, καρπούς της αγωγής αλλά κυρίως μιας ιδιαίτερης κληρονομικότητας, που διαφέρουν. Οι περισσότερο ανόμοιοι ως προς την πνευματικότητα τους άνθρωποι έχουν ένστικτα, πάθη, αισθήματα ενίοτε ταυτόσημα. Σε όλα όσα έχουν να κάνουν με το συναίσθημα: θρησκεία, πολιτική, ηθική, πάθη, αντιπάθειες κ.λπ., οι πιο έξοχοι άνθρωποι δεν υπερβαίνουν, παρά πολύ σπάνια, το επίπεδο των συνηθισμένων ατόμων. […]

Γκυστάβ Λε Μπον

Όμως αυτές οι γενικές ιδιότητες του χαραχτήρα, καθώς διέπονται από το ασυνείδητο και τις διαθέτουν σχεδόν στον ίδιο βαθμό τα περισσότερα από τα κανονικά άτομα μιας φυλής, είναι ακριβώς αυτές που, μέσα στις μάζες, βρίσκονται συσσωρευμένες. Μέσα στη συλλογική ψυχή τα πνευματικά χαρίσματα των ανθρώπων, και συνεπώς η ατομικότητά τους, παραμερίζονται. Το ετερογενές πνίγεται μέσα στο ομογενές, και οι ασυνείδητες ιδιότητες κυριαρχούν.

Αυτή η συσσώρευση των κοινότυπων ιδιοτήτων μάς εξηγεί γιατί οι μάζες δεν θα μπορούν να επιτελέσουν πράξεις που απαιτούν ένα υψηλό πνεύμα. Οι αποφάσεις γενικού ενδιαφέροντος, που λαμβάνονται από μια συνέλευση επιφανών ανθρώπων, αλλά με διαφορετικές ειδικότητες, δεν είναι υπερβολικά ανώτερες από τις αποφάσεις που θα έπαιρνε ένα συνέδριο ηλιθίων. Μπορούν μονάχα να συγκεντρώσουν πράγματι αυτές τις μέτριες ιδιότητες που διαθέτει όλος ο κόσμος. Οι μάζες συσσωρεύουν όχι το πνεύμα αλλά τη μετριότητα.

[…] Όμως, αν τα άτομα μέσα στη μάζα περιορίζονταν να συγχωνεύουν τις συνηθισμένες τους ιδιότητες, θα υπήρχε απλώς μέσος όρος, και όχι, όπως το έχουμε πει, δημιουργία καινούργιων χαρακτήρων. Με ποιο τρόπο εγκαθίστανται αυτοί οι χαρακτήρες; θα το εξετάσουμε τώρα.

Διάφορες αιτίες καθορίζουν την εμφάνιση των χαρακτήρων που προσιδιάζουν στις μάζες. Η πρώτη είναι ότι το άτομο ως μάζα αποκτά, από μόνο το δεδομένο του πλήθους, ένα αίσθημα ισχύος ακαταμάχητο, που του επιτρέπει να ενδίδει σε ένστικτα τα οποία, μόνο του, θα είχε κατ' ανάγκη χαλιναγωγήσει.[1] Τόσο περισσότερο πρόθυμα θα ενδίδει σε αυτά που, καθώς η μάζα είναι ανώνυμη, και κατά συνέπεια ανεύθυνη, το αίσθημα της υπευθυνότητας, που συγκρατεί πάντα τα άτομα, θα εξαφανιστεί τελείως.

Μια δεύτερη αιτία, η διανοητική μεταδοτικότητα, υπεισέρχεται ομοίως για να καθορίσει μέσα στις μάζες την εκδήλωση ιδιαίτερων χαρακτήρων και, ταυτόχρονα, τον προσανατολισμό τους. Η μεταδοτικότητα είναι ένα φαινόμενο που το διαπιστώνουμε εύκολα, αλλά δεν έχει ακόμα ερμηνευθεί, και το οποίο πρέπει να το συνδέσουμε με τα φαινόμενα της τάξης του υπνωτισμού που θα τα μελετήσουμε σε λίγο. Μέσα σε μια μάζα, κάθε συναίσθημα, κάθε πράξη είναι μεταδοτική, και μεταδοτική σε τέτοιο βαθμό που το άτομο θυσιάζει πολύ εύκολα το προσωπικό του συμφέρον στο συλλογικό συμφέρον. Εδώ υφίσταται μια δεξιότητα ενάντια στη φύση του, και για την οποία ο άνθρωπος δεν γίνεται καθόλου ικανός, παρά μόνο στο βαθμό που αποτελεί μέρος μιας μάζας.

Μια τρίτη αιτία, και εν πολλοίς η περισσότερο σημαντική, καθορίζει στα άτομα της μάζας ιδιαίτερους χαρακτήρες, ενίοτε πολύ αντίθετους με αυτούς του μεμονωμένου ατόμου. […] Για να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο, πρέπει να έχουμε κατά νου ορισμένες πρόσφατες ανακαλύψεις της ψυχολογίας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ένα άτομο μπορεί να βρεθεί σε μια κατάσταση τέτοια που, έχοντας χάσει τη συνειδητή προσωπικότητά του, υπακούει σε όλες τις υποβολές του πειραματιστή που τον έκανε να τη χάσει, και κάνει τα πράγματα τα περισσότερο αντίθετα στο χαρακτήρα του και στις συνήθειές του. Έτσι, προσεκτικές παρατηρήσεις φαίνεται να αποδεικνύουν ότι το άτομο που, για κάποιον καιρό, βυθίστηκε στους κόλπους μιας δραστήριας μάζας, πέφτει […] σε μια ιδιαίτερη κατάσταση, που πλησιάζει πολύ την κατάσταση γητείας του υπνωτισμένου μέσα στα χέρια του υπνωτιστή του. Έχοντας παραλύσει η ζωή του εγκεφάλου στο υπνωτισμένο υποκείμενο, αυτό γίνεται ο σκλάβος όλων των ασυνείδητων ενεργειών του, που ο υπνωτιστής κατευθύνει κατά βούληση. Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται, η βούληση και η κρίση καταργούνται Συναισθήματα και σκέψεις προσανατολίζονται τότε στην καθορισμένη από τον υπνωτιστή κατεύθυνση.

Αυτή περίπου είναι η κατάσταση του ανθρώπου που αποτελεί μέρος μιας μάζας. Δεν έχει πια συνείδηση των πράξεών του. Σε αυτόν, όπως και στον υπνωτισμένο, ενώ ορισμένες ικανότητες είναι κατεστραμμένες, άλλες μπορούν να οδηγηθούν σε έναν μέγιστο βαθμό έντασης. Η επίδραση μιας υποβολής θα τον σπρώξει με μια ακατανίκητη ορμή στην επιτέλεση ορισμένων έργων. Ορμή περισσότερο ακατανίκητη ακόμα μέσα στις μάζες απ' ό,τι στο υπνωτισμένο υποκείμενο, γιατί η υποβολή, όντας η ίδια για όλα τα άτομα, διογκώνεται καθώς γίνεται αμοιβαία. Οι μονάδες μιας μάζας, που θα διέθεταν μια προσωπικότητα αρκετά δυνατή για να αντισταθούν στην υποβολή, υπάρχουν σε μικρό αριθμό και τις παρασύρει το ρεύμα. Το πολύ πολύ να μπορέσουν να επιχειρήσουν έναν αντιπερισπασμό με μια διαφορετική υποβολή. Ένας επιτυχημένος λόγος, μια εικόνα που ανακαλείται στη μνήμη εν καιρώ, έχουν ενίοτε αποτρέψει τις μάζες από τις πιo αιμοσταγείς πράξεις. Άρα, αφανισμός της συνειδητής προσωπικότητας, επικράτηση της ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός, διαμέσου της υποβολής και της μεταδοτικότητας, των συναισθημάτων και των ιδεών στην ίδια κατεύθυνση, τάση να μεταμορφώσει αμέσως σε πράξη τις υποβεβλημένες ιδέες αυτοί είναι οι κύριοι χαρακτήρες του ατόμου μέσα στη μάζα. Δεν είναι πια ο εαυτός του αλλά ένα αυτόματο, που η βούλησή του έχει γίνει ανίκανη να το οδηγήσει.

Από μόνο το γεγονός ότι αποτελεί μέρος μιας μάζας, ο άνθρωπος κατεβαίνει λοιπόν πολλούς βαθμούς στην κλίμακα του πολιτισμού. Μόνος του θα ήταν ίσως ένα καλλιεργημένο άτομο, μέσα στη μάζα είναι ενστικτώδης, δηλαδή ένας βάρβαρος. Έχει τον παρορμητισμό, την ορμή, την αγριότητα καθώς και τους ενθουσιασμούς και τους ηρωισμούς των πρωτόγονων υπάρξεων. Πλησιάζει σε αυτές, ακόμα, με αυτήν του την ευκολία να εντυπωσιάζεται από τις λέξεις, τις εικόνες, και να οδηγείται σε πράξεις που βλάπτουν τα περισσότερο φανερά του συμφέροντα. Το άτομο μέσα στη μάζα είναι ένας κόκκος άμμου εν μέσω άλλων κόκκων άμμου, που ο άνεμος παίρνει και σηκώνει κατά βούληση. […]

Από τις προηγούμενες παρατηρήσεις συμπεραίνουμε ότι η μάζα είναι πάντα διανοητικά κατώτερη από τον μεμονωμένο άνθρωπο. Όμως, από την άποψη των αισθημάτων και των πράξεων που αυτά τα αισθήματα προκαλούν, αυτή μπορεί, ανάλογα με τις περιστάσεις, να είναι καλύτερη ή χειρότερη. Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο κανείς την υποβάλλει.

Εδώ βρίσκεται αυτό που έχουν παραγνωρίσει οι συγγραφείς που δεν μελέτησαν τις μάζες παρά από την άποψη της εγκληματικότητας. Εγκληματικές οι μάζες είναι συχνά· σίγουρα, όμως, συχνά επίσης, είναι ηρωικές. Εύκολα τις πείθει κανείς να σκοτωθούν για το θρίαμβο μιας πίστης ή μιας ιδέας, τις ενθουσιάζει για τη δόξα και την τιμή, τις παρασύρει σχεδόν δίχως ψωμί και δίχως όπλα, όπως στις σταυροφορίες, για να ελευθερώσουν από τον άπιστο τον τάφο ενός θεού […]. Ηρωισμοί, προφανώς, λίγο ασυνείδητοι, όμως είναι με τέτοιους ηρωισμούς που δημιουργείται η ιστορία. Αν δεν έπρεπε να καταχωριστούν στο ενεργητικό των λαών παρά οι μεγάλες πράξεις, οι ψυχρά λελογισμένες, τα χρονικά του κόσμου θα κατέγραφαν πολύ λίγες από αυτές.

Γκυστάβ Λε Μπον, Ψυχολογία των μαζών

[Εκδόσεις Ζήτρος, (ΤΟ ΒΗΜΑ) 2010, σελ. 33-40]

---

[1] Ο Freud και η σχολή του εκτιμούν ότι, η ερμηνεία της συμπεριφοράς των ανθρώπων που βρίσκονται μέσα στη μάζα, ανάγεται στην απελευθέρωση του ασυνειδήτου. Η τελευταία οφείλεται, όπως ήδη το συλλαμβάνει ο Le Βοη, στην εντύπωση της παντοδυναμίας που γεννιέται από το πλήθος των ατόμων που απαρτίζουν μια μάζα. Αυτή η εντύπωση, που ενισχύεται σημαντικά από την ανωνυμία, η οποία δίνει στα άτομα το αίσθημα της ατιμωρησίας και της αχαλίνωτης ελευθερίας, ανατρέπει πραγματικά όλα τα εμπόδια των απαγορεύσεων, και, η συλλογική απελευθέρωση που προκύπτει, καταλήγει σε μια ισχυρή ενοποίηση που «πλουτίζεται» από την αφομοίωση περιθωριακών ατόμων, κατά τα άλλα άσχημα ενσωματωμένων μέσα στην κοινωνία. Τελικά, αυτοί που δεν συμφωνούν ή συμφωνούν αλλά δεν λαμβάνουν μέρος, παραλύουν από το ισχυρό αίσθημα της ενότητας, του «εμείς», που εκπορεύεται από τη μάζα και που θα καθιστούσε επικίνδυνη κάθε αντίθεση. Ερμηνεύεται, επίσης, από μια απελευθέρωση των επιθετικών ενστίκτων (αυτό συμβαίνει στις επαναστάσεις, στα λυντσαρίσματα, στις εκτελέσεις) και των σεξουαλικών ενστίκτων. Ο ρόλος των καθοδηγητών -που είναι γενικά κοινωνικά αδύναμοι και έχουν σχετικά χαμηλό διανοητικό επίπεδο- συνίσταται ακριβώς στο ότι προηγούνται στην εξωτερίκευση των ασυνείδητων ενστίκτων που μοιράζονται τα άτομα που είναι παρόντα. Βλ. Serge AIbouy, Elements de Sociologie et de Psychologie Sociale, Toulouse, Privat, 1976, σελ. 200.